(( سلماس لهجه سی )) آدلی کیتابا بیر باخیش

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

20 اینجی یوز ایل دونیادا و تورک اولکه لرینده  آذربایجان تورکجه سی تدقیقات ساحه سینده پارلاق دووره اولسا دا بو مساله آذربایجانین جنوبو و ایران داخیلینده اولان تورکلر و لهجه لرینه چوخ عمللی یانسیمامیشدی. بو مساله نین سببلرینه بورادا گئچمه یه جه ییک امما بونودا خاطیرلاتمالیییق کی سون زامانلار  یاواش یاواش ایران موضوعلو تورکولوژی آراشدیمالار یئرینی آچماغا باشلامیشدی. آیریجا تورکییه، آلمان و آذربایجان جومهوریتینده و اوزاق یاخین تورکولوژی تدقیق مرکزلرینده ایران ترکیبینده یاشایان تورکلرین لهجه لری ، کولتورو، خالق اینانجلاری، یاراتدیقلاری آبیده لر و اینجه صنعتلری و باشقا تدقیقاتی کئچمیش ده کی لر کیمی چوخ سورعتله اینکیشافینا دوام ائتمکده دیر. سون زامانلار

SALMAS AĞZI, Azerbaycan Türkçesi Üzeriene Bir İnceleme

 آدلی کیتاب حورمتلی تورکولوق و اوزه للیکله آذربایجان موضوعوندا اوزمان اولان دکتر بیلگه خان آتسیز گوک داغ تدقیق اولوب تورکییه ده  کارام یایین لاری طرفینده ن بیلیم دونیاسینا سونولدو. آراشدیرماجی کیتابین مقدیمه سینده بئله یازیر   :

             (( ایران تاریخ بویونجا تورکلرین یوغون اولاراق یاشادیجی بیر بولگه دیر. 90 دان فاضلا  دیل و لهجه نین دانیشیلدیغی 70 میلیونلوق اولکه ده  فارس، تورک، عرب و بلوچلار ان اونملی ائتنیک عونصورلار اولاراق قارشیمیزا چیخیر. ایراندا آذربایجان تورکلری 25-30 میلیونلوق نوفوسلاریلا فارسلاردان سونرا اولکه ده ان گوجلو توپلولوقدور. سیاسی ادبیاتدا ایران آذربایجان اولاراق آدلاندیریلان ایران سینیرلاری اچینده کی آذربایجانین تاریخی جوغرافیا سی آذربایجان جومهوریتی  و تورکیه سینیریندان باشلایاراق 200000 کیلومتر مربع مساحتی ایله ایرانین مرکزینه قده ر اوزانماقدادیر. 20 اینجی یوز ایلین باشلارینا قده ر چوخ زامان تورکلر طرفینده ن ایداره اولان ایران ی فارس دیلی ایله دانیشان دئولت اولاراق دا تایملایا بیلیریک. 19 اینجی یوز ایل ده آذربایجان جوغرافیاسی ایران و روس آراسیندا باغلانان مقاویله یه گوره شمال و جنوب اولاراق ایکی یه بولوندو. شمالی آذربایجان 1991 ایلینده آذربایجان جومهوریتی دئولتی اولاراق مستقیل اولورکن جنوب آذرباجان ایران دئولتی ایچینده قالدی.

تورکولوژی اوچون ایرانین چوخ زنگین قایناقلارا صاحیب اولدوغونو ایشاره ائده ن آراشدیرماجیلار ، سون 40 ایلده اورتایا قویدوقلاری ملزمه لر له  بونو تیثبات ائتمیشلر. تورک دیل و لهجه لری نین       تصنیفی یئنیده ن یاپمامیزا ایمکان وئره ن خلج تورکجه سینین کشفی، اسکی آنادولو تورکجه سینده کی دیل مقایسه سی نی داها یاخشی تفسیر ائتمه میزی ساغلایان خوراسان تورکجه سینه عایید چالیشمالار هامی سی بو دووره ده اولموشدور. نوفوس باخیمیندان کیچیک اولان تورک توپلولوق لاری دیل لرینین داها چوخ آراشدیریلدیغی ایراندا ان بویوک تورک توپلولوغو بیلینن آذربایجان تورکلری نین دیلی کافی درجه ده اینجه لنمه میشدیر. اوغوز تورکجه سینین گونئی آذربایجان بولگه سینده کی آغیزلاری آذری دایره سی ایچینده ده ده گر لندیریلمکده دیر. هامان بو دایره ایچینده دوغو و گونئی دوغو آنادولو آغیزلاریلا بیرلیکده عراق تورکلری دیلی و آذربایجان جمهوریتینده کی آغیزلاری حتی افغانیستان داکی افشار تورکجه سی نی ده داخیل ائده بیلیریک.

آغیز تدقیقاتی بیزلره دیل و خالقین تاریخینه عایید اونملی ایپ اوجلاری وئریر. اسکی آنادولو تورکجه سینه عایید بیر چوخ اوزه للیگی قورویان آذربایجان آغیزلاری ایچینده ایرانین سلماس شهری آغزینا عایید متین لرده ن حرکت له بیر چالیشما یاپمایی هدفله دیک. منطقه ده ن 2003 ایلینده ییغیلمیش ناغیل و آنلاتمالارا دایالی متینلر چالیشمامیزین اساس ملزمه سینی تشکیل وئرمیشدیر.

گیریش بولومونده ایرانین تورک وارلیغی تاریخی و سوسیو-کولتوره ل چرچیوه سی ایچینده اله آلیناراق داها چوخ آذربایجان تورکلری نین دیل و کولتور مساله لری تقدیم ائدیلمیشدیر. بو بولومده آیریجا آذربایجان تورکچه سی ایله ایران دا دانیشیلان خلج، تورکمن، خوراسان، قشقایی و سونقور تورکجه لری حاققیندا قیسا معلومات وئریلمیش، داها اونجه یاپیلان آراشدیرمالار ده گرلندیریلمیشدیر.

سلماس بولگه سیند ه ن ییغدیغیمیز متین لرین سس اوزه للیکلرینی  ، سس بیلگی سی بولومونده اینجه له دیک. سلماس آغزینی آذربایجان جومهوریتی نین یازی دیلی ایله مقاییسه ائتدیک. آغیزلارین یازی دیلینده ن آیریلدیغی سویلنمز. ..... متین لرین باشلیغینی داشییان بولومده 38 ده نه ناغیل و آنلاتمایا یئر وئریلمیشدیر. چئوری یازی ایشارتلرینی استفاده ائتدیغیمیز متین لرده سس اوزه للیکلرینی ان اینجه آیرینتی لارینا قد ه ر گوستر مه یه چالیشدیک. متین لری ییغدیغیمیز آداملارین کیملیک لری هر بیر متینین باشیندا گتیر دیک.

سوزلوک بولومونده متین لرده گئچن کلیمه لرین تورکییه تورکجه سینده کی قارشیلیقلاری    گوسته ریلمیشدیر. گرامر اینجه له مه سینده گئچن کلیمه لرین آنلاملارینی سوزلوک ده یئر آلدیقلاری اوچون    وئر مه دیک.

اینجه له میمیزی یاپارکن بیر چوخ کیشی ده ن یاردیم و دستک آلدیق. متین ییغمادا توحید    ملک زاده نین چوخ بویوک یاردیملاری اولموشدور. متین لرین چئوری یازیسیندا جهانگیر کارینی ایله بیر لیکده چالیشدیق.... سس بیلگی سی بولومونو حاضیر لارکن پروفسور دکتر نجاتی دمیر ، یاردیمجی دوچنت دکتر ماحمود ساری کایا و دکتر سیف الله تورکمن ین یول گوستریجی فیکیر لرینده ن ایستیفاده ائتدیک. .....یاردیم و دستکلرینده ن دولایی ایسمی گئچن دوستلاریما سونسوز تشکورلریمی سونمایی لذت وئریجی بیر وظیفه ساییرام. سون اولاراق چالیشمامین کیتاب اولاراق باسیلماسی ایشین اوزه رینه آلان کارام یاین ائوی و عثمان کاراتای آ دا تشککور بورجلویام. قیریق قالا 2006   دکتر بیلگه خان آتسیز گوک داغ))

کیتابین گیریش بولومونده ایران تورکلرینده کیملیک مساله سی آدلی اوزون بیر یازی یا  یئر وئریلمیشدیر. یازار بو یازی دا ایران دا یاییملانان تورکجه ده رگی و  یاینلارا ایستینادا بو مساله نی آچیقلامایا باشلامیشدی. ایکینجی بولوم ده ایسه یازار ایران دا کی تورک لهجه لرینین صینیفلاندیرماسینا  چالیشمیشدیر. بو بولومون سونوندا ایسه سلماس شهرینین تاریخینه ایشاره ائتمکله بو بولومو بیتیرمیشدیر. یازار یوخاری دا دئدیگی کیمی گلن بولوم لرده سلماس آغزینین سس بیلگیسی و گرامرینی اینجه له میش اونو کلاسیک آذربایجان یازی گرامری ایله مقایسه ائتمیشدیر . کیتابین سونوندا قایناق لار و متین لر گلمیشدیر.  سلماس آغزی  آدلی کیتاب 261 صحیفه اولاراق 2006 اینجی ایلده تورکیه نین چوروم شهرینده باسیلمیشدیر. بو ده گرلی تورکولوقا باشاری لار آرزو ائدیرگله جک آذربایجان شناسلیق  آراشدیرمالاریندا یورولمایاسین دئییریک .