بررسی وجه تسمیه سلماس

 

بی تردید یکی از مناسبترین وسیله شناخت اوضاع فرهنگی و ائتنیکی یک منطقه و در عین حال پیچیده ترین وسایل شناخت آن ، مسأله نام و وجه تسمیه مناطق جغرافیایی می باشد که بررسی صحیح وجه تسمیه از طرفی می تواند به روشن شدن وضع اقوام در دوره های باستان کمک شایان توجه کند و بالعکس تعبیر اشتباه می تواند سبب گمراهی علمی گردد.

نخستین گام در هر تجزیه و تحلیل علمی،تعیین معنی کلمات است.بالطبع این امر مستلزم مقایسه و مقابله کلمات با کلمات دیگر زبانهای خویشاوند می باشد، ولی بدیهی است نخست باید مشخص نمود که زبان مورد نظر ما با کدام زبانها قرابت دارد. برای تشخیص این امر بررسی سوابق تاریخی منطقه و اسناد ومدارک کافی کمک شایان توجه می کند. در دوره معاصر برای اولین بار کسروی سعی در تحلیل اتیمولوژی اسامی جغرافیایی در آذربایجان نمود. ولی از آنجائیکه وی به تاریخ باستان آذربایجان توجهی نداشت و ریشه تمام لغتهای آذربایجان را فقط وفقط در داخل زبانهای هند و اورپایی جستجو می کرد نتوانست به معنای صحیح نام این مناطق جغرافیایی پی ببرد و می گوید:((اگر در آذربایجان هم به نامهای رودها و کوهها و آبادیها بپردازیم یک رشته از آن نامهاییست که معنای روشنی ندارد همچون تبریز و خوی و سلماس و اورمی و ویجویه و لیل آوا و الوار و آستارا و اوجان و ارس و ازناب و بسیاری مانند اینها[1]. ودر جایی می نویسد: ((ما هیچ مانندگی میانه انها با زبان های آریان نمی بینیم مانند خوی و سلماس و اورمی و مانند اینها[2])).

از دیگر سو با توجه به عدم بررسی علمی و صحیح اسامی خاص جغرافیایی در آذربایجان شاخه ای از اتیمولوژی (وجه تسمیه شناسی)با عنوان        FOLK etymology (وجه تسمیه عامیانه) در اکثر شهرهای آذربایجان به وجود آمد،که انواع و اقسام وجه تسمیه عامیانه و نه علمی در آذربایجان از این نوع می باشد. کسروی با انتقاد از این گونه تاریخ نگاری و بررسی وجه تسمیه شهرها و مناطق می نویسد:

 

« اعتراض ما بر مؤلفان اسلام از این رو است که بیشتر بلکه همگی شهرهای ایران و عراق را پدید آورنده پادشاهان دانسته و از قواعد مسلمه پنداشته‌اند که هر شهری را باید شهریاری بسازد و برخی پادشاهان بنیادگذاردن ده شهر بیشتر را منسوب کرده اند. شگفت تر  آنکه برخی مؤلفان فرنگی هم به نوشته‌های این مؤلفان قیمت داده به تقلید از ایشان ساختن برخی شهرها را به پادشاهان منسوب می سازند.»[3]

شهر سلماس نیز از این روش بررسی ناصحیح و غیر عملی برکنار نمانده و وجه تسمیه عامیانه های زیر گویای این موضوع می باشد.

 

نگاهی به وجه تسمیه های عامیانه سلماس:

الف)جمعی معتقدند که نام این شهر بدین علت سلماس شد : فردی به نام ((سلیم))در روزگاران قدیم حاکم سلمــاس بوده اسـت. او مــدتها در مقابل تهـاجم قشون عـثمانی مقاومت  می کند. سلیم که از قضا فردی مسیحی است؟ عاقبت شکست خورده دستگیر و در حضور مردم حلق آویز می شود و از آنجایی که فرمانده قشون به آویزان کردن سلیم      به ترکی فرما  می دهد: ((سلیمی آس)). از آن زمان به بعد نام این شهر :
((سلیمی آس)) یا همان ((سلماس))می شود.

در ردّ این وجه تسمیه عامیانه گفتنی است که برای اولین بار در تاریخ بعد از اسلام،نام سلماس در اوایل اسلام در سالهای 19 یا 20 هجری قمری به عنوان شهری که مالیات آن به بیت المال موصل ریخته می شده ثبت است وجالب اینکه در آن زمان نه دولت عثمانی وجود داشت و نه تاریخ سلماس – همان طوری که خواهیم دید – به یاد دارد که حاکم این شهر یک نفر مسیحی باشد آن هم به نام سلیم . بنابراین این قصّه سندیت تاریخی ندارد و ساخته عوام می باشد.

ب)عده ای نام شهر سلماس را مشتق از نام پادشاه آشور ((سلمنصر))می دانند. اعتماد السلطنه در این مورد می نویسد:

 ((بانی این شهر علی التحقیق،سلماسار سیّم است از پادشاهان بنی عآشور که هشتصد سال قبل از تولد حضرت عیسی علیه السلام بوده و به کثرت حروب و لشکرکشی شوق و اشتغالی تمام داشته است.در بدو جلوس بر سریر سلطنت موروث از بلاد ونقاط حکام و عُمال بر اوعاصی شدند من جمله ملوک ارمن بودند و فرمانگزاران آتروپاتان که امروز به لفظ آذربایجان موسوم و مشهور گردیده است.

سلماسار بدواً لشکر به تنظیم ارمن و آتروپاتان کشید و آن حدود را در تحت اطاعت خود در آورد و در این مدت قلعه ای در سرحد آرمن و آتروپاتان به نام خویش بنا نهاد و در آنجا ساخلوی دائمی قرار دادند که همیشه محل اقامت دسته ای از قشون بود.  اما اسم آن قلعه از کثرت استعمال تغییر یافته،سلماسار را سلماس خواندند[4].)).

 گرچه از حمله سلمنسر/سالماسار به قبایل اورارتو و ویران کردن سرزمینشان کتیبه هایی در دست است[5] ولی در هیچ جای دنیا سابقه ندارد که ملتی، نام دشمن را نام شهرش  قرار دهد. جدای آن چنانچه در تاریخ سلماس خواهیم دید شهر بزرگ اولهو در زمان اورارتو در مکان فعلی سلماس قرار داد و در تاریخ سلماس از استقرار آشوریهای استیلاگر در زمان اورارتوها و آذربایجان نشانی نیست و بنابراین وجه تسمیه فوق نیز دور از واقعیت است.

ج)عده ای نیز نام سلماس را مشتق از نام سلم پسر پسر فریدون اساطیری می دانند. در حالیکه می دانیم بر طبق اساطیر بخش روم از آن سلم بوده در حالیکه سلماس در هیچ دوره ای از تاریخ باستان سلماس در اختیار روم نبوده است.

 

د)عده ای نیز سلماس را مشتق از فعل   ((سالماق)) در ترکی به معنی ((انداختن))می دانند،که نمی تواند مبنای بررسی وجه تسمیه سلماس باشد.

ﻫ)عده ای سلماس را مشتق از کلمه ((سولماز)) می دانند. سولماز در ترکی به معنی ((پژمرده نمی شود))می باشد.

با اینکه سلماس در طی تاریخ و در طی قرون و اعصار گذشته علیرغم روبرو شدن با حوادث وحشتناک هستی را از کف نداده و ((سولماز))می تواند وجه تسمیه مناسبی برای سلماس باشد ولی این مسأله نمی تواند مبنای صحیح برای وجه تسمیه شهر باستانی سلماس باشد.

و) اولیاء چلبی جغرافیدان عثمانی قرن 17 میلادی ضمن دیدار از سلماس می نویسد : 

      « قلعه سلماس یعنی شهر دئلماس بانی اولیه‌اش بوذر جمهر است. در وادی بابرکتی واقع است. بخاطر کثرت گاو و گوسفند و فراوانی لبنیات  بوذر جمهر نام دئلماست به آن شهر داده‌است (دل + ماست). هولاکو ضمن اردوکشی به بغداد علیه عباسیان این شهر را تاراج کرده است سپس وزیر جهانشاه به نام سلماس! این شهر را تعمیر کرده و نام سلماس به آن شهر داده است[6].»

نوشته های شگفت‌انگیز اولیاء چلبی درباره سلماس را خواندیم و تنقید این نوشته عجیب و عاری از حقیقت را به خوانندگان محترم ارجاع می کنیم.

 

وجه تسمیه نوین سلماس:

( سلماس در ترکی باستان به معنای

 الهه شادی بخش

 می باشد )

 

مورد دیگری که در طی بررسی های علمی درباره وجه تسمیه سلماس کاملاً ناشناخته مانده و می تواند اساس بررسی وجه تسمیه نوین سلماس باشد بررسی اشتقاق سلماس از کلمه((آس)) می باشد.کلمه "آسAS" یا "آز AZ  که" در اسامی خاصی مانند ((سیواس)) ((آستارا/ آس+تارا))((آذربایجان/ آذ+ آر+بای+جان) ) ((آسپاراخان)) ((میناس))و غیره نیز دیده می شود نام یکی از اقوام باستانی و مهشور ترک می باشد که در طی تاریخ بسیار درخشیده اند.

کلمه ((آس)) مشتق از کلمه آشینا / آسینا  Asina  می باشد.آشینا یا آسینا گرگ باستانی ترکان می باشد که در بسیاری از داستانها و اساطیر ترکان باستان نقش مادر،راهنما و هدایت گر دارد. بر طبق این اعتقاد گرگ خاکستری یا(بوز قورد)قبل از دآمداری ترکان مقدس، شمرده می شده و همین اعتقاد امروزه به اشکال مختلف در میان ترکان معاصر از جمله آذربایجانیان دیده می شود مانند (قورد الی)((دست گرگ))که برای شفای بیماران به کار میرود و خواب دیدن گرگ که نشانه سرور و خوشبختی است و غیره[7] .

در کتیبه های باستانی ترکان- کتیبه های اورخون و کول تیگین – مربوط به قرن(Vll)میلادی به کرات از آسها نام برده شده است. در کتیبه کول تیگن در خط 24-23 داریم:

ترکی باستان :  Cöldi Az ari byltum. Özom Az Jirim,any bil.

(ترکی 1300 سال پیش):چوئلده آز اری بولتوم.  اوزوم آز ییریم.آنی بیل.

ترکی معاصر:آز چولرینده،آز((ار))((کیشی))تاپدیم،بیل منیم یئریم آزدیر.

فارسی :در سرزمین آس،مرد آز را پیدا کردم، بدان که من از سرزمین آز/آس هستیم.

همچنان که مشاهده گردید، ((آس / آز))اولی مفهوم مکانی و ((آس / آز))دومی به معنی ((انسان یا قبیله))می باشد. با نظری به مندرجات سنگ مزار کول تیگین معلوم می شود که مردمان قبایل ((آز/آس))اسبان خود را نیز به این نام می خواندند.کلمه آذر به نوشته قربان مراغه لی در کتاب دیوان لغات الترک محمود کاشغری ((پدر گرامر نوین ترکی)) تحریر در قرن چهارم هجری – به معنی خوش نیت، شاد، خوش طالع می باشد که در زمان های باستان به ((الهه شادمانی)) و ((الهه محبت))نیز اطلاق می شود.[8]

جزء اول کلمه سلماس یعنی سالم /Salm نیز می تواند از مصدر ((سالماق))به معنی انداختن باشد. با توجه به توضیحات فوق می توان سلماس را به معنی ((الهه شادی بخش))یا ((الهه محبت ده))تعبیر و تفسیر کرد. چرا مردمان باستان این نام را برای شهر ما انتخاب کرده اند تحقیقات مفصل آینده می تواند پاسخگوی این سوال باشد.

 

 

افسانه مجعول  زاورند :

 نام قدیم سلماس زاورند نبوده است

 

دیر زمانی است در اکثر کتب تاریخی جدید منطقه، نام ارمنی ((زارواند/زاروند))نام قدیم (سلماس) قید می شود . شگفت اینکه این موضوع حتی در کتا ب درسی جغرافیای استان آذربایجان غربی نبز  دیده می شود.

پاره ای کتابها مدعی هستند که این نام یعنی((زاروند))  در میان مردم سلماس رایج بوده و توسط آذربایجانیان و اهالی سلماس به کار برده  می شد.

گفتنی است اساس این ادعاها بی پایه می باشد. نام سلماس در هیچ دوره تاریخی ((زاروند))نبوده و بالطبع مورد استعمال اهالی سلماس نبوده و آنچه که از قول پاره ای جهانگردان ومورخین نقل می گردد بکلی بی پایه می باشد چرا که نام سلماس به عنوان شهری مالیات ده در آذربایجان در سالهای 19 و 20 هجری قمری در کتب معتبر تاریخی ثبت گردیده است و علاوه بر آن در هیچ منبع معتبر تاریخی این نام واهی برای سلماس دیده نشده است. بنابراین این موضوع که نام قدیم سلماس ((زاروند)) بوده کاملاً بی پایه و بی اساس بوده و وظیفه تمام سلماسی های متعهد می باشد که به حیات این افسانه واهی و مجهول پایان دهند.

 

 

 

نام قدیم سلماس

مطالعه تاریخ نشان می دهد نام اولیه شهر سلماس در حدود سه هزار سال قبل اولهو Olho  بوده که این شهر در غرب سلماس امروزی جای داشته است. پس از نابودی این شهر توسط آشوریها شهر دیگری در این منطقه ایجاد می گردد که به استناد منابع رومی((سیمباسا/  سیمباکا )) نامیده می شد. ((سیمباسا))ی دو هزار سال قبل مندرج درکتب تاریخی بسیار شبیه سلماس می باشد. پس از اسلام نام سلماس به عنوان شهری معتبر در آذربایجان تثبیت می گردد. درجنگهای صفوی – عثمانی ، شهر سلماس بکلی تخریب و اهالی آن کوچ می کنند. با اینحال شکوه و عظمت پیشین سلماس قدیم سبب می گردد علیرغم نابودی شهر، نام  سلماس برای کل منطقه باقی بماند. بنابراین از اواسط صفویه تا اوایل دوره قاجار در منابع تاریخی اگر از سلماس نامی برده شده منظور منطقه سلماس است نه شهر سلماس. این موضوع در کتب مختلف تاریخی و جغرافیایی به صراحت آمده است.  در اوایل قاجارآبادی دیلمقان حصار کشی شده به عنوان مرکز سلماس انتخاب می گردد. مرکزیت دیلمقان برای منطقه سلماس تا سال 1309 شمسی معتبر بود تا اینکه زلزله مشهور این سال به حیات دیلمقان پایان داد.

چند ماه بعد به کوشش حکومت وقت زمینی در شمال دیلمقان(محل شهر فعلی سلماس) به اهالی داده شد و پس از ترسیم نقشه و شروع احداث خانه ها و ادارات دولتی نام شهر جدید الأحداث((شاهپور))نام گذاری گردید. پس از روی کار آمدن حکومت دمکرات در آذربایجان از سال 1324 شمسی نام شاهپور به سلماس تبدیل و تا اواخر سال 1325 (پایان عمر حکومت دمکرات آذربایجان) این نام استعمال گردید.  پس از تصرف آذربایجان توسط ارتش شاه  نام سلماس دوباره به شاهپور عوض شد و این نام تا سال 1357 شمسی همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت تا اینکه مردم سلماس طی یک راهپیمایی در اربعین حسینی (جمعه 29 دی 1357) نام شهر خویش را دوباره سلماس نامیدند[9].

وجه تسمیه مناطق جغرافیایی سلماس(روستاها،کوهها،رودها و اقوام)

 

آختاخانا :(آفتاخاناAftaxana - Axtaxana )

نام روستایی در سلماس مرکب از دو کلمه آختا+ خانا.آختادر زبان ترکی به معنی اسب می باشد.میرزا مهدی خان استرآبادی در کتاب وزین ((سنگلاخ))آختا،را نوعی اسب دانسته است[10] . بنابراین کلمه آختا خانا را می توان به مفهوم سرزمین اسب یا زیستگاه و خانه اسب تعبیر نمود. با توجه به استقرار هوریها در تاریخ باستان سلماس،کلمه آختاخانا نشانی از ا ستمرار سنت پرورش اسب در سلماس.  امروز کلمه آفتاخانا نیز برای نامیدن روستای فوق الذکر به کار می رود. این تبدیل ناشی از تکامل زبان ترکی در زیر شاخه تکامل صداها می باشد می دانیم که در زبان ترکی صداهای((ف))و ((خ))قابل تبدیل می باشند مانند تبدیل آغشین/آخشین به افشین.

آرزین Arzın :

نام نهری از رودخانه زولا که از وسط شهر سلماس می گذشت.

وجه تسمیه این کلمه به روشنی معلوم نیست ولی می توان کلمه آرز/ ارس/آس را در ساختمان کلمه به خوبی دید.

آغ اسماعیل Ağ İsmayıl :

  نام روستایی در سلماس.مرکب از کلمه آغ +اسماعیل .در زبان ترکی ،آغ به معنی سفید می باشد ولی در معنای مجازی اهمیت و بزرگی کلمه را نیز می رساند.

آغ برزه Ağ Bərzə :

نام روستایی در سلماس.مرکب از دو کلمه آغ+برزه.در زبان ترکی،آغ به معنی سفید می باشد.مفهوم جزءدوم کلمه آغ برزه به خوبی معلوم نیست . در آذربایجان شمالی نیز شهری به نام برزع/ بردع وجود دارد.

 

آغ زیارت Ağ ziyarət :

نام روستایی در سلماس،کنار دریاچه اورمیه مرکب از دو کلمه آغ + زیارت.ر.ج توضیحات فوق شاید به سبب وجود زیارتگاهی،روستای آغ زیارت وهمچنین نام آن شکل گرفته است.

آوقان داغ  Avqan Dağ :

  آوقان داغ یا آغ وان داغ،نام کوهی در جنوب سلماس.آوقان در تاریخ باستان به اقوام آلبان گفته می شد به عبارت دیگرترکان  آلبان ساکن در شمال آذربایجان،خود را آوقان می نامیدند.داغ نیز در زبان ترکی به مفهوم کوه می باشد بنابراین می توان آوقان داغ را به مفهوم((کوه آلبان))ها نیز دانست. گفتنی است آلبانها اولین آذربایجانیانی بودند که مسیحی گشتند. آنان عمدتا گریگوری مذهب بودند. امروزه اکثر کلیساهای منسوب به ارامنه در آذربایجان عبادتگاههای ترکان گریگوری مذهب بوده است.

 

اخیان Əxyan :

نام روستایی در سلماس.مرکب از دو کلمه((اخی)) و ((آن))  . اخی بنا به نوشته های محمود کاشغری در کتاب((دیوان لغات الترک))و یوسف بالا ساغون لو در کتاب ((قوتاد قو بیلیگ)) در اصل به شکل ((اقی))بوده و تحقیقات زبان شناسان نشان می دهد در حین مشتابهت ظاهری با کلمه((اخ))(برادر)عربی،هیچ ارتباط بین دو کلمه اخی عربی و اقی ترکی وجود ندارد[11]. با  ر شد تصوف در شرق و انتقال مکتب تصوف شرق به آذربایجان و آناتولی سنت اخی گری که ریشه در اجتماع اقوام ترک زبان داشت به وجود آمد که در نوشته های تاریخی و سفر نامه های مختلف ازجمله سفر نامه ابن بطوطه به تفصیل صحبت شده است. اخی ها گروهی از مردم بودند که با شکلهایی منظم به افراد مظلوم ، فقیر و نیازمند به انحاء و اشکال مختلف کمک  می کردند. شاید این نام در سلماس یادگاری از همان سنت معروف  ((اخی گری))باشد.

 

اره ویلƏrəvil :

 نام بلندترین کوه و قله سلماس به ارتفاع 3409 متر در غرب سلماس. مرکب از دو کلمه اره/اره ن/ اره ته و ویل : اره شاید بازمانده ای از کلمه اره ته یا تمدن باستان سومری در آذربایجان باشد و اره ن نیز در ترکی قدیم معنای جوانمرد و مرد دلیر می دهد. کما اینکه امروزه نیز کله ((ار))به مفهوم شوهر در ترکی امروز بین سلماس و آذربایجان است.  ویل هم در توپونیم های بسیاری در آذربایجان تکرار شده است:اردبیل،دبیل و ... و به نظر می رسد مفهوم سرزمین را  می رساند.به نظر می رسد که اره ویل به مفهوم سرزمین جوانمردان باشد.

اصلانیک  Əslanik :

نام روستایی در غرب سلماس.کلمه اصلان به خوبی مشاهده می گردد. اصلان یا ارسلان در زبان ترکی به مفهوم شیر(حیوان)می باشد.

انبت  Ənbət :

نام کوهی در غرب سلماس در نزدیکی شهر  کهنه شهر. تحقیقات در مورد معنای این نام ادامه دارد.

 

اوچ قارداش Üç qardaş :

نام کوهی در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه اوچ((عدد سه))و قارداش به ((معنای))برادر اوچ قارداش به معنای سه برادر می باشد.  نام این کوه از افسانه مشهور قارنی یاریق سلماس گرفته شده است.

اولهÜlə, Üləq :

نام روستایی در جنوب غربی سلماس در نوشته های اداری((اولق))نوشته می شود این کلمه شباهت بسیار زیادی به نام باستانی سلماس در دوران اورارتو (4000سال قبل)یعنی اولهو olho/ اولخوolxo  دارد. چنین به نظر می رسد کلمه اوله تغییر شکل یافته اولهو باشد که تا امروز  به حیات 4000ساله خود ادامه می دهد. جالب اینکه این که این روستا در محلی واقع است که گمان می رود شهر باستانی سلماس در آنجا بوده باشد.

 

 

ایستی سو isti su  :

نام روستا و آبگرمی در جنوب سلماس در سر راه به اورمیه. مرکب از دو کلمه ایستی + سو .در زبان ترکی به مفهوم (گرم)و (آب)می باشد.چنین به نظر می رسد نام این روستا آب گرم موجود در این روستا اخذ شده است.

باری Bari :

نام روستایی در جنوب سلماس در محال انزل،کنار دریاچه اورمیه.به نظر می رسد از کلمه((بارماق/ وارماق)) در ترکی باشد وارماق به مفهوم ((رسیدن))می باشد.

باغچه جیک Bağçacik:

نام روستایی در جنوب شرق سلماس در کنار رود زولا.محصولات سیفی آن مشهور بوده و عمده سبزیجات سلماس و شهرهای اطراف از آنجا به دست می آید.مرکب از دو کلمه ((باغچه))و ((جیک))می باشد.(جیک)/ جوق پسوند تسغیر در گرامر زبان ترکی می باشد به نظر می رسد با توجه به مزارع صیفی در منطقه این نام برای این روستا در نظر گرفته شده است.

 

 

باخشی کندی Baxşı kəndi :

نام روستایی در جنوب شرق سلماس مرکب از دو کلمه((بخشی/باخشی))و((کند)). بخشی یا باخشی در لهجه های ترکی دیگر(قزاق و قرقیز) باقسی و باکسی گفته می شود و آن عبارت است از گروهی افراد که جوامع قدیم ترک به مقام روحانیت امور مذهبی،وکالت،قضاوت و طبابت اشتغال داشته و با آواز خوانی و پاره ای اعمال ریتمیک همراه با ساز و قوپوز به درمان افراد بیماری می پرداختند. این نام در میان ترکان اوغوز به ((اوزان))تبدیل شده است.اوزان نیز در آذربایجان از قرن 10به بعد به ((عاشیق))تغییر نام داده است. کند نیز در ترکی به معنای روستا می باشد.

بکیشلو Bəkkışli :

نام روستا و کوههایی در شرق سلماس.در نوشته های اداری به صورت((برگشاد))نوشته می شود. بکیشلوها تیره ای از ترکان افشار می باشند که در سلماس سکنی  گزیده اند. بی شک نام این روستا از نام این قبیله اخذ شده است.

بوروش قالان Buruş qalan :

نام روستایی در غرب سلماس مرکب از دو کلمه((بوروش))و ((قالان)) می باشد.  در ترکی((بوروش))به معنای((پیچیده))و ((فالان))به معنای((مانده))می باشد.

تحقیقات در مورد علت نامیدن این روستا به بورش قالان ادامه دارد.

بوی داش Boy Daş :

نام روستایی در جنوب شرق سلماس کنار دریاچه اورمیه در محال انزل . بوی در زبان ترکی دو معنا دارد یکی((قبیله))و دیگری((طول)). داش نیز علاوه بر مفهوم((سنگ))معنای((هم))را می رساند.پس بوی داش به معنای هم اندازه  و هم قبیله می باشد.مانند قارداش((قارینداش))و یولداش((همراه)).

 

 

پالان توکن Palan Tökən :

 نام کوهی در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه((پالان))و((توکن)). توکن در زبان ترکی از مصدر ﺗﺆکمک به معنای ((ریختن))می باشد.پس    می توان پالانﺗﺆکن را به معنای ((پالان ریز))تعبیر کرد . شاید شیب زیاد این کوه سبب اطلاق این کلمه به این کوه شده است . تحقیقات در مورد علت نامیدن این روستا به پالانﺗﺆکن ادامه دارد.در ارض روم ترکیه نیز این نام دیده می شود.

پته ویرPətəvir  :

  نام روستایی در جنوب شرقی سلماس دارای بستانها و باغات میوه. مرکب از دو کلمه ((پته))و ((ویر))در ترکی قدیم . ما به کلمه ((بیتیک))به معنای دفتر و حتی بیتیک جی به معنای دفتر دار بر می خوریم. پته شکل امروزین بیتیک به معنای ((پاره کاغذ،بُن،کوپن
برگ و...))می باشد. وئر نیز از مصدر وئرمک به معنای ((دادن))می باشد. پس پته ویر به معنای ((جواز برگه را بده))می باشد.شاید در زمانهای قدیم جواز عبور از شهری به شهر دیگر از اینجا صادر می شده است.

پیر چاوش Pir çavuş :

 نام کوهی در جنوب شرق سلماس.مرکب از دو کلمه ((پیر))و چاوش)). پیر در فرهنگ عمومی آذربایجان به افراد عالی مقام مذهبی و عرفانی که به درجات عالی پرهیزکاری رسیده اند اطلاق می شود. چاوش نیز به کسی گفته می شود که در صف اول کاروان زایرین اوراد و شعارهای مذهبی سر می دهد.چاووش نام شخصی نیز می تواند باشد.

پیر چوپان Pir çoban :

نام کوهی در غرب سلماس.(پیر.ر.ج توضیحات فوق)چوبان کلمه ایست ترکی الاصل.

پیه جوک Pəyəcük :

نام روستایی در جنوب شرقی سلماس.پیه جوک از دو کلمه ((پیه))به معنای طویله و جوک که علامت تصغیر در گرامر زبان ترکی است تشکیل شده است.با توجه به رواج دآمداری در این منطقه اطلاق این نام به این روستا چندان خالی از لطف نمی باشد.

 

تمر Təmər :

نام روستایی در جنوب شرقی سلماس . تمر/تامار/تامیر اشکال قدیم کلمه((ده میر))((آهن))می باشند.قلعه مشهور ((زینجیر قالا))در کوهی در نزدیکی این روستا قرار دارد.شاید به علت استحکام این قلعه نظامی،نام ((ده میر/تمر))به آن گذاشته شده است. اهالی تمر از ترکان قاجار هستند.

تیز خراب Tız Xarab :

نام روستایی در جنوب شرقی سلماس.تیز در زبان سومریها به معنای تپه بوده و در دیوان لغات الترک به تَیِز به معنای تپه آمده است .قسمت میانی پای انسان نیز در ترکی((دیز)) گفته می شود که شاید اشاره ای است به برجسته بودن این قسمت.این کلمه در زبان فارسی به صورت دیز و دژ آمده است.[12]پس می توان تیز خراب را به معنای تپه خراب،دژ خراب تعبیر کرد.

چوبان لی Çobanlı:

نام روستایی در شرق سلماس،مرکب از دو کلمه چوبان و پسوند مالکیت لی.چوپان به نوشته دکتر محمد زاده کلمه ایست ترکی الأصل.چوبان لی ها به نوشته پروفسور بهارلی در اصل از طایفه چینی بوده و در آذربایجان آنسوی ارس به نام ((خان چوبان))مشهور هستند.

چهریق Çəhrıq :

نام روستا و قلعه ای در غرب سلماس.محل استقرار سیمیتقو.  فعلاً از قلعه چهریق خبری نیست و کل آن در اثر جنگهای مکرر سیمیتقو با نیروهای دولتی به کلی تخریب شده است. اطلاعات دقیق درباره این قلعه در انتهای کتاب آمده است.

چیمن لر Çımənlər :

 نام کوهی در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه چیمن و پسوند جمع((لر/ لار))کلاً به مفهوم ((چمنها)).

حاتم دره سی Hətəm Dərəsi :

نام دره ای در جنوب شرقی سلماس در گردنه قوشچی با درختانی در خور توجه.شاید این نام از نام ((حاتم))اخذ شده است.مردم سلماس این دره را ((حه ته م)دره سی می گویند.

حبشی  Həbəşi :

نام روستایی در شرق سلماس در محال لکستان.تحقیقات در مورد وجه تسمیه حبشی ادامه دارد.

حق وئران Həqveran :

نام روستایی در غرب سلماس.مرکب از دو کلمه حق و((وئران))از مصدر دئرمک به معنی دادن.می توان مفهوم این اسم را به((حق دهنده))تعبیر کرد.

 

 

 

حمزه کندی Həmzə Kəndi :

نام روستایی در شرق سلماس.کند در زبان ترکی همان ((روستا))
می باشد.حمزه کندی به معنی روستای حمزه می باشد.شایدنام این روستا از نام شخصی به نام((حمزه)) اخذ شده است.

خانادام Xanadam :

نام روستایی در شرق سلماس.مرکب از دو کلمه خانا و دام که هر دو در زبان ترکی به معنی خانه می باشد.

خان تختی Xantəxti :

نام روستا و قلعه ای در جنوب شرقی سلماس.به مفهوم((تخت خان))می باشد فعلاً از قلعه مورد بحث اثری نیست. در زمانهای قدیم محل استقرار گروهی از قوای روس در منطقه بوده است. این محل بعدا به پاسگاه ژاندارمری تبدیل شد.

خانقاه  Xənəyə:

نام روستایی در جنوب غربی سلماس.اجاق ((پیر میرانPİRMİRAN )) در این روستا قرار دارد.شاید نام روستا به سبب خانقاه شخص فوق نامگذاری شده است.در بیشتر جاهای آذربایجانی به نام خانقاه برمی خوریم.

خسروآ Xosrova :

نام روستایی در جنوب غرب سلماس.در نوشتجات اداری به صورت((خسرو آباد))نوشته می شود مرکب از کلمه ((خسرو))و((اووآ)) اووآ در زبان ترکی معنی جا و مکان را می دهد مانند یوکسک اووآ،چوخور اووا و غیره.

 

خورخورا  Xorxora :نام نهر و روستایی در جنوب غرب سلماس.این نام در کتیبه های قدیم آشوری به شکل هارهار  Har Har  دیده شده است.با توجه به قدمت این نام تحقیقات در مورد وجه تسمیه خور خورا ادامه دارد.

درزه کولان Dərzə kulan :

نام روستایی در سلماس.در مکاتبات اداری به صورت((درزه کنان))نوشته می شود.تحقیقات در مورد وجه تسمیه این روستا ادامه دارد.

دیریش Diriş :

نام روستایی در جنوب سلماس.چمن آن مشهور و در ادبیات مردم سلماس تحت عنوان((دیریش چیمه نی))نامیده می شود.به نظر می رسد دیریش شکل دیگری از کلمه ((ته ریش))در ترکی قدیم باشد که در ترمی قدیم باشد که معنای ((نجات دهنده،نگهدارنده،و جمع کننده))آمده است.شکل نوین از این کلمه می تواند ده رله مک((جمع کننده))باشد.در قرن ششم میلادی نام خآقان ترک ﮔﺆگ تورک با نام ((ایل ته ریش))یا جمع کننده یا جمع کننده ایل آمده است.

دئرعلی چای ِDerəli çay:

نام رودی در سلماس که از کوههای شمال غرب سلماس سرچشمه گرفته و به دریاچه اورمیه می ریزد.نام این رودخانه شاید از نام جغرافیایی ((دئرعلی))اخذ شده باشد.

دئریک Derik :

نام روستایی در غرب سلماس.شاید نام این روستا از((دیر))به معنای مکان مذهبی اخذ شده است.در دوره اورارتوها به کلمه باش دیریک (باش داراغ) بر می خوریم شاید کلمه دئریک از این نام اخذ شده باشد.

 

ریک آوا Rik ava – İlk ava :

نام روستایی در شمال سلماس.در مکاتبات اداری به شکل((ریگ آباد))تحریف شده در حالیکه این روستا نه تنها اثری از ریگ نمی باشد بلکه آبادان و پر آب نیز می باشد.آوا یا اووآ در ترکی مفهوم سرزمین را می رساند مانندچوخوراووا،یوکسک اووا.معنی قسم اول کلمه ((ریگ))معلوم نیست شاید همان ایلک ترکی باشد.تحقیقات در مورد وجه تسمیه ریک آوا ادامه دارد.

زولا Zola :

نام رود اصلی سلماس.زولا در اصل زولاق بوده در زبان ترکی به معنی باریکه ((ق آن در طی زمان حذف شده است)).

زئوه جیک Zevəcik :

نام روستایی در جنوب غرب سلماس.با توجه به اینکه در زبان ترکی،تپه و جاهای مرتفع (ذیروه)نامیده می شود به نظر می رسد این روستاها به سبب قرار گرفتن در مکانهای مرتفع زئوه نامیده     می شوند.

سارنا Sarna :

نام روستایی در جنوب غربی سلماس.در مکاتبات اداری((سرنق))نوشته می شود.تحثقیقات در مورد وجه تسمیه این روستا ادامه دارد و لی نام این روستا بسیار شبیه به نامهای اورارتویی می باشد.

ساری چیچک  Sari Çiçək :

نام کوهی در غرب سلماس.مرکب از دو کلمه ساری به معنی زردو چیچک به معنای شکوفه و گل.پس ساری چیچک به معنای شکوفه زرد می باشد.

ساری داشSarı daş:

نام کوهی در غرب سلماس مرز ترکیه .مرکب از دو کلمه ساری به معنای سنگ می باشدپس ساری داش به سنگ زرد می باشد.

ساورا Savra :

نام روستایی در غرب سلماس.در زبان مردم سلماس ساورا نیز گفته می شود و در مکاتبات اداری((سوره))نوشته می شود.تحقیقات در مورد وجه تسمیه سوره/ساورا/ساورا ادامه دارد.به نظر می رسد این کلمه با نامهای اورارتویی ((ساردور))((روسا))(چهار هزار سال قبل) ارتباط دارد.

سرای ملک Sərə Merih :

نام روستایی در شمال سلماس.سرای و ملک به معنای خانه و پادشاه و خان و می توان نام این روستا را ((خانه ملک))معنا کرد.

سلطان احمد Sulta  Əhməd :

نام روستایی در جنوب شرق سلماس در محال لکستان،به نظر می رسد سلطان احمد نام یکی از رﺅسای این لک ساکن سلماس بوده است.

سیلاب Silav :

نام روستایی در شمال غرب سلماس در محال کوره سینلی.تحقیقات در مورد وجه تسمیه ادامه دارد.

شکریازی Şəkər yazı :

نام روستایی در شمال شرق سلماس واقع در محال کوره سینلی مرکب از دو کلمه شکر و یازی به معنای نوشته و محوطه خارجی. به نظر می رسد شکریازی به معنی((نوشته شیرین))باشد.گفتنی است نام یکی از آهنگهای موسیقی عاشیقی ((شکر یازی می باشد).

شورﮔﺅلŞor göl :

 نام روستایی در جنوب شرق سلماس.مرکب از دو کلمه شور و ﮔﺅل به معنی برکه و دریاچه می باشد.می توان شورﮔﺅل را به برکه شور معنا کرد.

 

شیره کی Şirəki :

نام روستایی در شمال غرب سلماس.واقع در محال کوره سینلی.به نظر می رسد((شیره کی))شکلی دیگر از نام طایفه سیراق / شیراق باشد.شیراق/سیراق ها 4-3 صد سال قبل از میلاد در مناطق آسیای مرکزیکوبان- آذربایجان- قفقازمی زیستند. چنین به نظر می رسد که سیراقها وابسته به ترکان ساق/ ساک بودند که در چند صد سال قبل از میلاد نام اجداد خویش (سیر/شیر)آق را بر خود نهاده بودند. نام سیراقها در کتیبه های ترکی سده ششم میلادی نیز آمده است.در خطوط 3 و4 کتیبه تونیوقوق، ((سیر/شیر)ها قومی ترک زبان معرفی شده اند. سیراقها بعدها وارد ترکیب ترکان اوغوز شدند. نام شهر((شیروان))مربوط به این طایفه می باشد.کوه معروف اورمیه((سیر داغیSIR DAĞI )) نیز به این طایفه مربوط است.

شیروانی Şirvani:

نام روستایی در غرب سلماس.ر.ج توضیحات فوق.

صدقیان Sədəğan :

نام روستایی در شرق سلماس. واقع در محال لکستان.در ساختمان کلمه لغت ((صدیق))دیده می شود .تحقیقات در مورد وجه تسمیه این روستاادامه دارد.

صوفی آباد  Sofı abad:

نام روستایی در غرب سلماس. در ساختمان این کلمه،لغت صوفی دیده
می شود که بی ارتباط با تصوف نمی باشد. امروزه از اهل تصوف در این مکان اثری دیده نمی شود.

علی بولاغی Əli bulağı :

نام روستایی در سلماس.مرکب از دو کلمه علی و بولاغ.بولاغ در زبان ترکی به معنی چشمه می باشد.پس علی بولاغی به مفهوم ((چشمه علی)) می باشد.تحقیقات در مورد علت نامیده شدن این چشمه به ((علی))ادامه دارد.

ایه ن Əyən :

نام روستایی در شمال غرب سلماس. ایه ن در ترکی از فعل ایمک به معنای کج کردن است. ایه ن یعنی کج کننده .تحقیقات در مورد وجه تسمیه عیان ادامه دارد.

 

قاباق تپه Qabax təpə :

نام کوهی در جنوب شرق سلماس.مرکب از دو کلمه قره(سیاه)و قای.قای هم به معنی سنگ سخت و محکم می باشد و هم نام قبیله ای مشهور از ترکان اوغوز می باشد سلاطین عثمانی از این طایفه بودند .می توان قره قای را به معنای کوه سیاه محکم با قای(نام قبیله)سیاه تعبیر کرد.

قره سو Qərə su :

نام نهری در جنوب شرق سلماس.نرکب از دو کلمه قره به معنی سیاه و سو به معنای آب سیاه.

قره قیشلاق Qərə qişlaq :

نام روستایی در جنوب شرق سلماس واقع در محال لکستان مرکب ازکلمات قره (سیاه)و قیشلاق به معنی اسکان زمستانی ایلات .شاید این منطقه محل اسکان زمستانی عشایر لک بوده و سپس به روستا تبدیل شده است.

قیزیل داغQızıl dağ :

نام کوهی در شمال سلماس.مرکب از دو کلمه قیزیل(سرخ)و داغ(کوه).کلاً به معنای کوه قرمز رنگ.به نظر می رسد رنگ سرخ این کوه باعث نامیده شدن قیزیل داغ شده است.

قیزیل کند Qızıl kend :

نام روستایی در سلماس.توضیحات فوق.

کانیان Kanyan :

نام روستایی در شمال شرق سلماس:در تلفظ محلی کانقیان kangyanlı (بانون غنه)تلفظ می گردد و بی ارتباط با کلمه کانقیان لی/ کانقلی و کنگرلو نمی باشد.برای اطلاع بیشتر ر.ج ماده کنگرلو.

ﻛﺆچه میش Köçəmiş :

نام روستایی در جنوب سلماس.در ساختمان ﻛﺆچه میش،کلمهﻛﺅچمک دیده می شود که حاکی از استقرار نظام ((کوچ))در این روستا و یا اهالی آن بوده است.

 

 

کلشانKəlaşan :

نام روستایی در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه کل((به معنی گاونر))و آشان از مصدر آشماق معنای واژگون شدن بر طبق اظهار نظر معمرین منطقه،این نقطه از سلماس،زمین نامساعد و گل آلود داشته است.

کئچل داغ Keçəl dağ :

نام کوهی در جنوب سلماس.داغ به معنای کوه می باشد بنابراین کئچل داغ به مفهوم کوه عریان می باشد.

کنگر لی Kəngərli :

نام روستایی در شرق سلماس واقع در محال لکستان.کنگر شکل دیگری از کلمه   قانقاار     می باشد.کنگرلی ها یکی از مشهورترین و قدیمی ترین ترکان ساکن آذربایجان می باشند. درباره کنگرلی ها ر.ج به فصل صفویه ایل لک.

کوره سینلی Kürəsinli :

 نام طایفه ای بزرگ در سلماس.کوره سین/ گیرسون نام منطقه ای در اناطولی می باشد.برای اطلاع بیشتر(رجوع کنید)موضوع  کوره سینلی درفصل صفویه.

کهنه شهر  Kğhnə şəhər

نام قصبه ای در غرب سلماس امروزین.مکان این قصبه بعد از زلزله سال 1309به مکان امروزین آن منتقل شد. در مکاتبات فارسی تازه شهر می نویسند. 

گوبهGübə :

نام روستایی در سلماس.گوبه در ترکی به معنای بخیه می باشد.

گولنGəvlən  :

نام روستا و تفریحگاهی در جنوب سلماس.سر راه سلماس به اورمیه.در نوشتجات اداری((گولان))نوشته می شود.مرکب از دو کلمه ﮔﺅو / گه وکه در زبان سومری به معنی گاو می باشد .این کلمه بعدها وارد زبانهای دیگر من جمله فارسی شده است.پسوند((لان))پسوندی است.در ترکی و اسامی حیوانات وحشی به کارمیرودمانندایلان،آصلان،طرلان،قاپلان،پاخلان((فلامینگو)) بنابراین معنی آن گاو وحشی می شود.در عین حال اگر رسم الخط دیگر آن یعنی قولان/گولان را در نظر بگیریم معنی اسب نر را می دهد که در متن های قدیم ترکی من جمله اوغوز نامه اویغوری به کرات دیده می شود.این اسم نیز یکی از اسامی قدیم در سلماس می باشد.

گولوزان Gülüzan :

نام روستایی در جنوب غرب سلماس.مرکب از دو کلمه ﮔﺆل (گل)و اوزان که نام قدیم عاشیق ها قبل از دوره صفویه می باشد. بی شک این روستا در سده های قدیم خواستگاه عاشیق های آذربایجان بوده است.امروزه از صنعت عاشیق در این محل خبری  در دست نیست. از  زمان اورارتو ها ما کلمه گیلزان را داریم . این دو کلمه بسیار به هم شبیه اند.

ﮔﺆیرچین قالاGöyərçin Qala :

نام روستا و قلعه ای در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه ﮔﺆیرچین به معنی کبوتر می باشد. علت نامیدن این روستا با ﮔﺆیرچین قالا معلوم نیست و تحقیقات در این مورد ادامه دارد. قلعه و صخره معروف کاظم داشی در این منطقه قرار دارد. در نوشتجات دوره صفوی به صورت گوگرچیلینگ آمده است.

لک Lək :

نام طایفه ای بزرگ در سلماس که عمدتاً در شرق سلماس ساکن هستند. برای اطلاع از سرنوشتِ این ایل ر.ج فصل صفویه.

مافی کندی Mafıkəndi:

نام روستایی در شرق سلماس.مافی ها تیره ای از افشارها بودند که در سلماس ساکن بودند مافی کندی یعنی روستای مافی می باشد.

محلم Məhləm :

نام روستایی در جنوب غرب سلماس. در ترکی به دوا و درمان((محلم ))می گویند مثلاً در جمله((بینه،سینه نین محلمی دیر))یعنی لبو درمان سینه تنگی است.که عمدتاً داورهای گیاهی مد نظر می باشد.

 

مغانجیق Moğancıq :

نام روستایی بر سر جاده سلماس به خوی.مرکب از دو کلمه مغان+( طایفه ای از آذربایجانیان که روحانیون زرتشتی عمدتا از این طایفه می باشد.) و پسوند ((جوق))که علامت تصغیر می باشد شاید اسکان طایفه((مغان))در این منطقه سبب نامیدن این منطقه به مغانجیق شده است در صورت صحت این امر،این مکان می تواند یکی از باستانی ترین نقاط سلماس باشد.برای  اطلاع از سرنوشت مغان ر.ج فصل مادها.

مغول Moğul :

نام روستایی در شمال شرق سلماس است.شاید نام این روستا بی ارتباط با طایفه مغولها نباشد.

میناس Minas :

نام روستایی جنوب شهر سلماس.مرکب از دو کلمه مین به معنای و ((آس))که در وجه تسمیه سلماس به تفسیر شرح داده شده است.

وردان Vərdan :

نام روستایی در شمال غرب سلماس.از مصدر وارماق به معنی گئتمک ((رفتن))چگونگی این نام به روستای نامبرده معلوم نیست.تحقیقات در مورد وجه تسمیه آن ادامه دارد.

هفتوان  Həftvan :

نام روستایی در جنوب سلماس.تحقیقات در مورد وجه تسمیه این روستا ادامه دارد.

ﻫﺆده ر Hödər :

نام روستا و قلعه ای در شمال غرب سلماس. ﻫﺆده ر تحریفی از خزر می باشد.این امربا تبدیل((خ))و((ﻫ))به هم و ((د))و((ز)) به هم حاصل می گردد. دخمه ﻫﺆده ر در کوههای این روستا قرار دارد.

یالقیز آغاج Ylgız ağac :

نام روستایی در شرق سلماس واقع در محال لکستان.مرکب از دو کلمه یالقیز((تنها))و آغاج (درخت)به معنای تک درخت.

 

یاوشانلو Yavçanlı :

نام روستایی در شرق سلماس واقع در محال لکستان.یاوشان نام گیاهی خوشبو در مراتع آذربایجان می باشد.شاید یاوشانلو تیره ای از ترکان لک بوده که با استقرار در سلماس نام خویش براین روستا نهاده اند.

 

یئنگی جی Yengi cə :

نام روستایی در سلماس .مرکب از دو کلمه یئنگی که در ترکی به معنای تازه می باشد و شکل نوین آن یئنی می باشد.یئنگی دنیا= قاره آمریکا وجه یا چه پسوندی است برای اسامی.

یونجالوق Yoncaliq dağ :

نام کوهی در جنوب سلماس.مرکب از دو کلمه یونجا (یونجه)و پسوندمکانی لوق.کلاً به معنای یونجه زار . به احتمال شهر اورارتویی اولهو / اولخو در دامنه این کوه قرار دارد.

 

  همانطوریکه مشاهده شد اکثریت قریب به اتفاق مناطق جغرافیایی سلماس ریشه ترکی دارند شاید تحقیقات ریشه‌ای در زمینه پروتوتورکولوژی دست ما را در تجزیه و تحلیل اسامی جغرافیایی آذربایجان آزاد کند. برای مطالعه بیشتر درباره علم ایتمولوژی و توپونیم شناسی به منابع زیر مراجعه نمایید:

1 – زهتابی، م.ت. ، ایران تورکلری نین اسکی تاریخی I    و II جیلد ، تبریز

2 – غیب الله یئف ، غیاث‌الدین ،‌ آذربایجان تورکلری نین تشکلّو تاریخینده‌ن  ،  باکی 1992

 

آثار باستانی سلماس

1 – آثار باستانی کوه پیرچاوش میناس

2 – تپه قبرستان حق نظر وردان

3 – تپه حمزه کندی

4 – خرابه های شورگل

5 – قبرستان قدیمی آخته‌خانه

6 – قبرستان قدیمی مسحیان

7 – تپه شوریک

8 – کلیسای قدیمی وانگ

9 – کلیسای قدیمی

10 – کلیسای قدیمی قزیلجه

11 – کلیسای هفتوان

12 – کلیسای قدیمی ماریعقوب (ماریاتوس)

13 – محوطه باستانی هدر

14 – تپه آوب روستای هدر

15 – تپه تمر

16 – محوطهشهر قدیمی دیلمان

17 – قباق تپه

18 – محوطه باستانی گرنوگوگ (کوه نخود)

19- قلعه های باستانی قارنی یاریخ، هوده ر ، کافیر قلعه ، زینجیر قلعه

20 – گؤل کهنه شهر

21- تپه های باستانی اطراف کهنه شهر 

 

 

---

[1] کسروی ، کاورند کسروی  ، ص  323

[2]  همان ص 323

کسروی ، احمد ،‌ چهل مقاله کسروی ،‌ به کوشش یحیی ذکا ، تهران 1355 ص 117-1

[4] - اعتماد السلطنه،قبراط الماس فی ترجمه سلماس

 

[5] دیاکرنوف،تاریخ جهان باستان ج 1 شرق، ص 242

[6] ز.بایراملی ، ب.عزیزلی، آذربایجان اولیاء چلبی نین 1654 نجو ایل سیاحتنامه‌سی ، باکی 2000 ص 91

 

1-      [7] برای مطالعه بیشتر ر.ج  تورک میتولوژی‌سی ، بهاءالدین اؤگل- آنکارا

                     بؤیوک تورک داستان لاری ، خیرالدین کالکان دلن ، آنکارا 2002

[8] سیدوف ،میرعلی،آذربایجان خالقی نظین سوی ﻛﺆکونو دوشونورکن،ص16

[9] روزنامه کیهان یکشنبه 1 بهمن سال 1357 ص7

[10] سنگلاخ،ص 18

[11] چارشیلی،تاریخ عثمانی ج.ص 125 و دانشنامه ایران و اسلام ماده اخی -

[12] دیوان لغات الترک،محمود کاشغری،ص549