نگاهی به تاریخ فرهنگ و تعلیم و تربیت در سلماس

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

کودکان روستاها و شهر دیلمقان و کهنه شهر تا قبل ازتاسیس رسمی اداره فرهنگ همچون سایر شهرهای آذربایجان درمکتب خانه هایی تعلیم می یافتند که مواد درسی آن عمدتاً قرآن ، گلستان سعدی ، جامع عباسی، دیوان حافظ ، و کتب عربی بود . در آن زمان تفکر قرون وسطی یی درمیان مردم رواج داشت وآن اینکه سواد عبارت بود ازخواندن و نوشتن به زبانهای  عربی و فارسی.

 آذربایجانیان به سبب دانستن زبان ترکی احساس یادگیری علمی زبان ترکی را نداشتند و همین امر سبب شد بعدها متولیان فرهنگ به سوء استفاده از این عدم نیاز غیر مشروع و غیر علمی نمایند و بر خلاف اصول اولیه تعلیم و تربیت ، یادگیری به زبان مادری را برای آذربایجانیان ممنوع سازند. بطوریکه دکتر محسنی رئیس فرهنگ آذربایجان اعزامی از سوی رضا شاه دستور داده بود هر دانش آموزی که در مدرسه «ترکی» صحبت کند مجبور به پرداخت جریمه باشد .

مکتب خانه های آن زمان شهر دیلمقان مرکز ولایت سلماس (بلا از سال 1300 شمسی) عبار ت بود از مکتب امین العلما ، مکتب ملا غفار ، مکتب حاجی بابا ، مکتب ملا اسماعیل ، مکتب ملا عباسعلی ، مکتب میرزا رضای سلماسی ، مکتب میرزا حسن شمس الدینی ، مکتب میرزا حبیب ، مکتب ملا اسماعیل نجفی ، مکتب ملا مجید تمری و دهها مکتب کوچک و بزرگ که درکهنه شهر و روستاهای اطراف دیلمقان به تعلیم و تربیت سنتی اهالی سلماس می پرداختند .

در سال 1285 شمسی همزمان با پیروزی انقلاب مشروطیت آذربایجان ، به همت قهرمان ملی آذربایجان ، میرزا سعید سلماسی اولین مدرسه بهسبک نوین در دیلمقان تاسیس شد . همچنین به همت وی یک هیئت علمی در سلماس تاسیس شد که « هیئت معارف سلماس» نامیده می شد . عبد الصمد اسماعیل زاده ، میزرا علی محمد جواد زاده ،میرزا عبدالرزاق پیامیار ، امیر اقبال لکستانی ، حاجی حسین آقا ، محمد رضا صیرفی زاده ، میرزا محمد علی مشهور به دایی از جمله اعضای این هیئت بودند . مدرسه تاسیسی میرزا سعید سلماسی به پیشنهاد هیئت معارف سلماس مدرسه « سعیدیه» نامیده  شد . ناجی بیگ ازادبای مشهور عثمانی و از سران حزب اتحاد و ترقی عثامنی به دعوت میرزا سعید سلماسی به دیلمقان آمده و مدیریت و معلمی این مدرسه را بر عهده گرفت . محمد قلی میرزا ، میرزا احمد بصیرت ، حاجی ملا اسماعیل نجفی ، از جمله مدیران این مدرسه بودند . عکس منحصر به فرد این« مدرسه در دست می باشد در این عکس ، ناجی بیگ ، میرزا سعید سلماسی ،معلمان و حدود چهل نفر از محصلان مدرسه سعیدیه دیده می شود .این مدرسه پس از دو سال فعالیت در سال 1287 شمسی همزمان با تسلیم حکومت سلماس به سردار ماکو تعطیل شد . بدین نحو که عزو (عزت الله) خان خواهر زاده سردار ماکو به دیلمقان تاخته و مدرسه سعیدیه را منحل و کلیه اعضای هیئت معارف سلماس را دستگیر کرده ، شخص ناجی بیگ مدیر سعیدیه دستگیر و به اعدام محکومشد . میرزا سعید سلماسی نیز به استانبول مهاجرت کرد .

پس از شهادت مظلومانه میرزا سعید سلماسی در اواخر سال 1287 شمسی ، عظمت خانم مادر مرحوم میرزا سعید سلماسی تامین مالی مدرسه سعیدیه را بر عهده گرفت . این مدرسه  تا سال 1297 شمسی با مدیریت میرزا حسین رشیدیه تبریزی ، میرزا رضای سلماسی ، میرزا ابوالحسن شبستری اداره شد . در طی سالها حدود دویست دانش آموز سلماسی تربیت شدند که معلمان انها عبارت بودند از میرزا ستار تبریزی ، حاج اسماعیل نجفی و میرزا حسین افتخار تبریزی .

همزمان با وقوع جنگ حهانی اول و هجوم عشایر جیلو و ارامنه به سلماس ، مدرسه سعیدیه دوباره رو به تعطیل رفت . در تاریخ 4 اردیبهشت سال 1297 شمسی همزمان با تصرف دیلمقان به دست جیلوها ، مدرسه سعیدیه منحل و میرزا ابوالحسن خان شبستری مدیر مدرسه و میرزا حسین تبریزی معلم مدرسه و دههاتن از دانش آموزان مدرسه سعیدیه به دست جیلوها کشته شدند . فاجعه قتل عام مردم اورمیه و سلماس به دست جیلوها و ارامنه لکه ننگی بر پیشانی ارامنه و آشوریها می باشد .

خرداد ماه سال 1297 شمسی قشون عثمانی جهت پیایان دادن به اسارت مردم سلماس و اورمیه و آزاد سازی آذربایجان از یوغ ارامنه واسوری ها و میسیون اروپایی با قشون مجهز وارد آذربایجان  شده و ارامنه و آسور یها (چیلو ها ) با خدم و حشم به طرف بغداد محل استقرار انگلیسی ها فرار کردند و به تدریج مردم آذربایجان و سلماس وارد آرامش نسبی شدند . میرزا عبدلارزاق پیامیار که از جمله معاریف سلماس عصر مشروطیت بود نیز از استانبول وار د دیلمقان شد  و دوباره مدرسه سعیدیه در دیلمقان افتتاح شد . پس از چندی شورش اکراد به رهبری سیمیتقو آغازشد و دوباره غرب آذربایجان وارد بحران شد در اثر نا امنی منطقه دیلمقان و کهنه شهر مهاجرت از منطقه به تبریز و شهرهای امن آذربایجان شروع شده و با مهاجرت میرزا عبدالرزاق پیامیار به تبریز دوباره مدرسه سعیدیه تعطیل شد .

در سال 1300 شمسی « عبدالرزاق طهماسبی» والی آذربایجان شده و دوباره مدرسه سعیدیه احیاء و نام آن به «پهلوی» عوض شد . این مدرسه با مدیریت آقای ثریا وآموزگاری میرزا حسن شمس الدینی و نظامت نصرت الله خان بهادری تاسیس گردید . در سال 1301 مدیریت مدرسه فوق از طرف اداه فرهنگ آذربایجان به میرزا عبدالرزاق پیامیار محول شد و از همان تاریخ وی به ریاست اداره فرهنگ سلماس منصوب شد . ریاست وی بر اداره فرهنگ سلماس از سال 1301 تا 13 فروردین 1324 شمسی (روز فوت وی ) ادامه داشت .

در سال 1301 شمسی دبستان اردشیر دیلمقان تاسیس شد و در سال 1305 شمسی دبستان نوروز کهنه شهر تاسیس شد . در سال 1307 شمسی اولین دبستان دخترانه سلماس به پیشنهاد اهالی دیلمقان تحت عنوان «گلشن» تاسهس شد و در سال 1316 شمسی اولین دبیرستان سلما س تاسیس و درسال 1332 شمسی کلاس چهارم دبیرستان افتتاح شد .

در سال 1332 شمسی دبیرستان دخترانه سعید تاسیس و تا سال 1334 شمسی دوره اول و بعد از آن دوره دوم افتتاح شد . پس از ان بتدریج در روستاهای زیر مدارس تاسیس شد .

معزی  خسرو اباد          1311 شمسی

افشین  هفتوان             1315 شمسی

کیوان  سوره                1319 شمسی

هاتف  مغانجیق           1319  شمسی

دانش قره قشلاق           1319 شمسی

مهرگان  ملحم             1319  شمسی

بابایی  ملحم                1319 شمسی

جاوید سلطان احمد        1326 شمسی

شهریار یوشانلو             1328 شمسی

آذر پکاجیک                1328 شمسی

حافظ  حبشی              1329 شمسی

جهانگیر  چهریق          1329 شمسی

خسرو پرویز    صدقیان   1331 شمسی

فردوسی  کشکاویج        1331 شمسی

نظامی  کوزه رش          1331 شمسی

نوبنیاد  اولق                1333 شمسی

نوبنیاد  سیلاب             1333 شمس