آذربایجانین با تی بولگه لرینده فولکلور پوتانسیل‌لری و اونون تدقیق و نشرینده پروبلئم‌لر
دوشنبه, ۵ بهمن ۱۳۹۴، ۱۰:۵۲ ب.ظ
دوکتور توحید ملک زاده دیلمقانی
آذربایجان اراضی سینی تشکیل ائدن منطقه‌لر ان قدیمزامانلاردان بو گونه قدر تورکلرین یوردو اولموشدور . اسکی آذربایجان خالقلاریندان آس ، آراتتا ، ماننا ، اورارتو ،کیمئر و ساییر پورتو - تورکلر یاشادیقلاری آذربایجان اراضیسینده توپونیم و ائتنونیم واسطیه‌سیله ایزلرینی بوراخمیشلار . یالنیز بو اؤز‌ل آدلار دئییل ، اسکی تورکخالقالارین ایزلرینی ، اسکی تورکلرین اینانج طرزی (توتئمیزم و شامانیزم ) یا دا اسکی حیات طرزی موتیولرینی شیفاهی ادبیات‌دا دا گؤرمک مومکوندور . ایسلامیت ده ن سونرا اوغوز وسونرالارقیپچاق تورکلرین اذبایجانا قالابالیق گلیشلری خالقیمیزین اسکی تورکلردن میراث قالمیش معنوی حیاتی داها دا زنگین‌لشدی . بئله لیکله آذربایجان تورپاقلاریندا ساکین اولان تورک کؤچری خالقلاری قدیم آذربایجان دا یاشایان تورکلرله قاووشوب یئنی آذربایجان تورکو و میلّی ادبیات ، موسیقی و فولکلوروموزوتشکیل ائتدیلر .
1- آذربایجانین غرب منطقه‌لرینده فولکلور پوتانسیئل‌لری :
آذربایجان دا یاشایان تورکلر دئدیگیمیز کیمی پروتو تورکلره قاریشمیش اوغوز وقیپچاق تورکلری ایدیلر . افشارلار ، بایاتلار ، بئگدیلی لر، قاراپاپاقلار ،آق‌قویونلو و قارا قویونلولار تورک دؤولتلرینین قورولماسیندا چوخ تاثیرلی و اؤنملی روللاری اولموشدور. حتا چوخو میثال اولاراق افشارلار کیمی دؤولت قوروجولاردان اولموشلار . بعضی لری ایسه بایاندیر و چپنی‌لرکیمی آذربایجان و آنادولونون اورتاق حاکمیت آلتیندا یاشامالارینی باشارمیشلار .بیز بو مقاله‌ده یالنیز آذربایجانین جنوبوندا و اونون غرب بؤلگه لرینده تاریخ بویو یاشایان اوغوز تورکلری بویلاریندان دانیشیب ، بو طایفالارین موعاصیر آذربایجان فولکلوروندا نه قدر مهم روللاری اولدوقلاریندان دانیشاجاغیق .آذربایجان غرب بؤلگه‌لری ایران ایچینده غربی آذربایجان ایالتی اولاراق تانینیر . مرکزی ایسه تورک یوردو اولان افشارلارین یاشادیغی مرکز، »اورمیه« شهری دیر .بو بؤلگه‌نین ان شیمالی منطقه‌سی اسکی تاریخیمیزده ایروان و ناخجیوان شهرلری ایله بیرلیکده چوخور سد منطقه سینی تشکیل ائدردیلر . »ماکو« شهری بایات تورکلرینین مرکزی دیر. بو شهر شیرین لهجه ایله دانیشان ماکولولار زنگین فولکلورا مالیک دیر لر . ماکو شهرینین ایکی یوزمین نفرلیک نفوسونون چوخو بایاتلارا منسوب دور .ماکو شهرینه باغلی شهرین جنوب منطقه‌لرینی تشکیل ائدن بؤلگه‌ده بو گونه قدر قدیم آذربایجان حروفی لیک مفکوره‌سینی ساخلایان قارا قویونلو تورکلری یاشاییر .آذربایجان شیفاهی ادبیاتینا خصوصیله عاشیق صنعتی نین ساخلانیب انکیشافیندا قارا قویونلو تورکلرینین چوخ اؤنملی روللاری اولموشدور . اونلار هئترودوکس ایسلاما اینانیر واهل حق دن دیرلر . خالقیمیز اونلارا علی آللاهی یا گوران دئییرلر . بو منطقه‌ده یاشان خالقیمیز آراسیندا قدیم آذربایجانین صوفی - تکّه عاشیق گله‌نکلری دوام ائتمکده دیر. شیمال دان جنوبا گلیرکن ایکینجی شهر تاریخ بوْیو شؤهرتی اولان »خوْی« شهری دیر . خوی‌دا ، موختلیف تورک بویلاریندان علاوه آذربایجان دا آدلاری آز گؤرونن ییوا (ایوا ) تورکلری یاشاماقدادیرلار . ائو اوغلو توپونیمی بونا شاهید دیر. اونلاردا زنگین فولکورامالیک خالقلاریمیزدان دیرلار .»سالماس« شهری شیمال دان جنوبا گلیرکن اوچونجو شهردیر .سالماسین شیمال - غربین ده یاشایان کوره سونلی ( گیره سونلی ) تورکلری دَگرلی فولکورا صاحیب اینسانلاردیرلار .باشقا یئرده تایلاری آز گؤرونن بو خالق » چپنی « ائلینه منصوب و شافعی اینانج لی تورکلردن دیرلر. سالماس ، خوی واورمیه ده نفوسلاری تخیمناً 150 ـ مین نفر اولار . اونلارین دانیشیق شیوه سی آذربایجان و آنادولو تورکلرینین کؤرپوسو ساییلیر .سالماس دا یاشایان بیر آیری تورک طایفاسی دا »لک‌لر« دیر. شاه عابباس زامانین‌دا سالماسا کؤچدورولن بو طایفا ،سالماسین دوققوز پارا کندینده یاشاییر و فولکلورباخیمیندان دگرلی قایناق ساییلیر . لک لرین چوخ آز قیسمیده آذربایجانین باشقا شهرلرینده یاشاییر .
غربی آذربایجان ایالتی‌نین مرکزی »اورمیه« شهرینه گلیرکن قوجامان افشار ائلینی گؤروروک . منطقه‌نی قوروماق اوچون شاه عابباس زامانین‌دا بورایا کؤچدورولن افشارلار درین و زنگین فولکلور و تایی آز گؤرونن عاشیق صنعتینه مالیک اولان خالقیمیزدان‌دیرلار . یوزلرعاشیقیمیز تاریخ بوْیو بؤلگه‌ده عاشیق صنعتینی قوْرویوب اینکیشافیندا ایشتیراک ائتمیشلر .تبریز - قاراداغ عاشیق صنعتین‌دن فرقلی اولاراق ، اورمیه عاشیق صنعتی یالنیز اورتا آسیادا گؤرونن ، تک سازلا ایفااولونور . بورادا بالاباندان خبر یوخ . افشارلار هم شهرده هم ده کندلرده یاشاماقدادیرلار . اورمیه و سالماس و سایین قالادا نفوسلاری دؤرد یوزمین نفر اوْلار .
اورمیه شهری نین جنوبوندا مؤحتشم »قاراپاپاق« یوردو ،»سولدوز« شهری هرتورلوتضییق لره قارشی تورکلوگون ائله جه ده آتا - بابامیزدان میراث قالان فولکلوروموزو قوْرویوب ساخلاماقدادیرلار . 1800ـ جو ایللرده قاجار ـ روس ساواشلاری سیراسیندا آرازین شیمالیندان جنوبا کؤچن بوخالقیمیزین بیر قیسمی هله ده ایندیکی گورجستانا باغلی بورچالی دا ، بیر قیسمی دا تورکیه‌ده قارص دا یاشاماقدادیلار و سولدوز ، سالماس و اورمیه ده نفوسلاری تخمیناً 150ـ مین نفردیر.
2- ایران دا فولکلور توپلاماق و تدفیق مرکز‌لری :
بیلیندیگی کیمی ممالک محروسه ایران 1925 ـ جی ایلدن بری آذربایجان تورکلری حاکمیتین دن چیخمیش و چوخ میلت لی شکلی‌ندن تک میلت لی ( فارس - آریا ) مملکته چئوریلدی . بو دؤنوشون سببلری و گئدن آشامالاری آچیقلاماغینا بو یازی دا یئر یوخ آمما بو دؤنوشون فارس اولمایان خالقلاری خصوصیله آذربایجان تورکلرینه جیدی ضربه ووردوغونو قئید ائتمکده فایدا وار .پهلوی شاهلیق باشلایینجا مملکتین بوتون ایمکانلاری فارس کولتورونه وئریلدی و آذربایجان مدنیتی دوُردورولدو .آذربایجان جمهوریتینده مدنیتیمیز اینکیشاف ائتدیگی زامان ،ایراندا شاهین باسقی و تضییقی ایله آذربایجان مدنیتی گئری گتمه‌گه محکوم اولدو . شاه زامانی خالقیمیز یالنیز بویوک شهرلرده ا فولکلورلا هوبی اولاراق ماراقلانابیلیردی . آذربایجانین باشقا شهرلری فولکلوروموزونتوپلانماسیندا چوخ بؤیوک رول اوینامیشلار . تاسف لر اولسونکی او زامانلار رادیولار فولکلورون نشرینده کیتاب یایماغا گئچه بیلمه میشلر . آذربایجان تورکجه سینده کیتاب و مقاله اولاراق یالنیز دوکتور مجتهدی ، دوکتور جاویدین و دوکتورفرزانه‌نین کیتابلارینی گؤره بیلیریک . فارسجا اولاراق دا بهرنگی و تهران رادیو‌سوندا چالیشان انجوی شیرازی نین کیتابلارینی گؤرمک مومکوندور . قالان ایسه کور اوغلو ،اصلی کرم و بو کیمی خالق ناغیللا ریمیزین عاشیقلار دیلیندن آلینما هیئچ رئداکته اولمایان شکیل ده باسیلمیش کیتابلاریدی .
1979 ایسلام اینقیلابیندان سونرا تورکجه و آذربایجان مدنیتینه اویقولانما یاساق قالدیریلسا دا یئنه اسکی دؤولت پولیتیکاسی کیمی دؤولتین کولتور پروگراملارینا آذربایجان دیل ،ادبیات و فولکلورو نا هئچ یئر وئریلمه‌دی .موعاصیر ایران دا فولکلور توپلاما و تدقیقی اوچون هئچ بیر ایداره و یا انستیتو یوخدور . . آذربایجان فولکلورو ساحه سینده ده بو گونه قدر جدی بیر ایش گؤرولمه میشدیر .
3- آذربایجان دا فولکلورون بو گون‌کو وضعیتی:
90 ـ جی ایللردن اعتباراً آذربایجان تاریخینده یئنی صحیفه‌لر آچیلدی . او گونلردن بری اونیورسیته طلبه لری باشدااولماقلا ضیالی‌لاریمیز و مدنیتیمیزین قایغی‌کش اینسانلاریبو ایش ده چوخ موفقیت‌لره نائیل اولدولار . شوعورلوخالقیمیز تاریخیمیز ، فولکلوروموز و خولاصه مدنیتمیزین هر قولوندا نه قدر جیدی باشاریلار الده ائتسه‌لرده علمی مئتودلار و تئکنیک مسئله لرله تانیش اولان اینسانیمیز وتدقیقیمیز چوخ آزدیر . ایران اونیورسیته‌لاریندا آذربایجانلیطلبه‌لر اوچون آچیلان آذربایجان تورکجه‌سی ، درسی کیفایتقدریله پروبلئمیمیزی حل ائده بیلمه‌دی .سوْن زامانلار اورمیه و تبریز اونیورسیته‌لاریندا رسما ًآذربایجان تورکجه‌سی کورسوسو آچیلاماسی یاخین گله‌جکده علمی کادرویا صاحیب اولمامیز دئمکدیر . بو ایسه بلکه‌آذربایجان مدنیتی تدقیقینده اولان علمی پروبلئم لریمیزی چؤزه بیلسین .
4- سالماس منطقه‌سینده توپلادیغمیز فولکلورا گؤره :
سالماس منطقه سیندن توپلادیغیمیز آلتی کاسئت ، خالق ناغیللاریمیز ، بایاتیلار ، سایا شعرلرینی ائحتیوا ائتمکده دیر . بو ناغیللارین باشیندا ناغیلی سؤیله‌ین ایلک باشدا اؤز آدی ، فامیلی ، آتا آدی ، نئچه یاشدا اولدوغو وکیمدن ناغیلی اؤیرندیگینی دئدیکدن سونرا ناغیلینی دئمه‌گه باشلاییر . ناغیللارین هر زامانکی ایلک جومله‌سی ، »بیرگون واریدی بیر گون یوخ ایدی . آللاه دان ( یا خودتانری‌دان ) غیر از هئچ کیم یوخ ایدی« ، کیمی جومله‌لرله باشلاییر . ییغدیغیمیز بعضی ناغیللارین آدلاری بئله دیر : یاخشی‌لیق ائیله آت دریایا بالیق دا بیلمه‌سه خالیق بیلر ، عزرائیلین ناغیلی ، ایکی قارداش، قبریستانلیق ، بیر سؤز دئیبلر ایکی یوخ ،گئچی نین ناغیلی ، شاه اسماعیل ناغیلی ، شاه عابباس ناغیلی ، زومروت قوشو ، فاطما خانیم ،اوره‌ک یاراسی وساییره.
5- سالماس دا فولکلور توپلامادا قارشیلاشدیغیمیز بعضیپروبلئم لر :
بیز اساس اولاراق فولکلور توپلامانی آذربایجانین غرب ویلایتلریندن ساییلان سالماس شهرینده باشلادیق. آلتی کاسئته ییغدیغیمیز ناغیللار توپلوسو سالماس شیوه‌سیله آذربایجان ناغیللاری ، بایاتیلاری و خالق ماهنی لارینی ائحتیوا ائدیر . بو کاسئتلر یالنیز آذربایجان فولکلورو اوچون مهم دئییل . آذربایجان تورکجه‌سینده سالماس آغیزینین تدقیقی اوچون ده چوخ فایدالی اولاجاق . بوگون بوکاسئتلرین سالماس آغیزینی تدقیق اوچون تورکیه‌ده عالی مکتب‌لر و دوچئنتلیک تئزی اولماسینا پلانلار وار .
اساس اعتباریله سالماس دا فولکلور توپلامادا بیز ایکی مهم پروبلئم له قارشی قارشی‌یا گلدیک :
1- فولکلور سؤیله ین اینسانلا تانیش اولماماق
2- کاسئت و میکروفون‌دان مئیدانا گلن پروبلئم لر
سوسیال وضعیت باخیمیندان موسلمان اؤلکه‌لر عمومیتله باغلی اؤلکه‌لردیر . آذربایجان کندلری ده بو وضعیت‌دن مستثنی دئییلدیرلر . کیشی ، قادین موناسیبتلری نورمال بیرسوییه‌یه چاتمامیش . سوسیال علملرینده تدقیق اوچون مئیدان اولمادیغینا گؤره خالقیمیز بو کیمی آراشدیرمالارا عادت ائتمه‌میشدیلر . بیزیم فولکلوروموزون اصیل قایناقلاری قادینلار اولدوغوندان یوخاریدا کی مسئله نی گؤزه آلاراق یاشلی قادینلارین یاخین قوْهوملارینا موراجیعت ائده‌رک اونلاردان یاردیم ایسته‌دیک .هئچ بیر بیگانه اولمایان یئرده بو کاسئتلر یازیلدی ، عائله محیطینده قدیم ائشیتدیگیمیز ننه‌لریمیزین ناغیللاری کیمی ، بیزجه بوشیوه فولکلور توپلامادا داها ساغلام بیر شیوه دیر .فولکلور توپلامادا باشقا بیر پروبلئم ایسه کاسئت ومیکروفون اولان یئرلردیر. بئلنچی محیط‌لرده کیشی یاخود قادین اؤزونو تضییق آلتیندا حیس ائده‌رک ، ایراندا »عیبارتی « سؤزویله مشهور اولان اصطلاح دا دانیشیق طرزینه گئچیر .ایجازه وئرین» عیبارتی « سؤزونو آچیقلاییم . بو ایصطیلاح پیسیکولوژیک تضییق آلتیندا خالقیمیزین آذربایجان تورکجه‌سینی فارس دیلی و گرامئری چرچیوه سینده ایفاده ائتمک دئمک دیر . بو طرز دانیشیق دا عموماً آذربایجان تورکجه‌سی گرامئری پوزولور و مکتب‌لرده تحصیل آلینمیش فارسجا گرامئر و ترکیب لری یئرینه اوْتورور . بوگون بودانیشیق طرزینه آذربایجانین تامام رادیو – تلویزیونوندا راست گلمک مومکوندور . ضیالی لاریمیز رسمی یئرلرده گؤرونن بو طرز دانیشیغا هَجو اولاراق فارکی ( فارسی + تورکی ) دئییرلر .بیز بو سورونو دا یوخاریدا دئدیگیمیز یؤنتئمی ایجرا ائتدیکدن سونرا حل ائده‌بیلدیک و نهایتاً داها ساغلام کاسئتلر الد ه ائتدیک .
قایناقلار :
1- زهتابی - ایران تورکلرینین اسکی تاریخی . تبریز 1999
2- رئیس نیا - آذربایجان درسیر تاریخ ایران . تبریز 1989
3- ملک زاده دیلمقانی - سلماس تاریخی - سلماس 1999
4- نیایش - آلتایلاردان سهندیمیزه - تهران 2003
۹۴/۱۱/۰۵