اوراتوها ابداع کننده فن آبیاری مصنوعی ( کانالهای آبی ) در طول تاریخ
در حدود 3500 سال قبل برای اولین بار در کتیبه های پادشاهان آشور از وجود یک دولت قوی و مقتدر در اراضی آذربایجان صحبت شده است. اراضی این دولت که از اتحادیه ای متشکل از 20 تا 40 امیرنشین بوجود آمده‌بود از شرق آناطولی تا آذربایجان کنونی را شامل می شده‌است. این اتحادیه قوی سدّ راه میلیشیای آشور در غارت منابع عظیم سنگ و چوب و احجار گرانبها و چهار پایان آذربایجان شده بود. با مطالعه گزارشات متعدد شاهان آشور که در شمال عراق کنونی قدرت داشتند در می یابیم که سیستم آبیاری مصنوعی (آبیاری بوسیله کانالهای مصنوعی و ایجاد استخر ها و ترعه های آبیاری) در آن زمان در آذربایجان رایج بوده است.
در منطقه سلماس که در آن زمان جزو آبادترین نقاط مملکت محسوب می شد و ایالت سانقی بوْتو نامیده می شد آب رودخانه زوْلا و دیگر شعبات کوچک آن بوسیله کانالهای آب به کشتزارهای انگور و باغهای میوه و مزارع غلّه کشیده شده بود. از سوی دیگر قناتهایی نیز برای جمع آوری آبهای کوهستان برای استفاده در دشتهای آذربایجان احداث شده بود. امروزه اورارتوها یعنی مردمان باستان آذربایجان را ابداع کننده فن قنات برای دستیابی به آبها می دانند و دکتر مشکور نیزطی گفتگویی با هانری گوبلو محقق فرانسوی قنات اعلام داشته که این اورارتوها یعنی اجداد آذربایجانی ها بودند که به پارس ها هنر معماری ، استفاده ازآهن و تکنیک قنات راآموخته اند.[2]
گرچه سیستم آبیاری اورارتویی در حملات سارقون دوم شاه آشور به سلماس در دو هزار و هفتصد سال قبل تخریب شده ولی به تدریج با استقرار آرامش در سلماس و آذربایجان ، سیستم آبیاری اورارتویی در منطقه سلماس ترمیم شد. استفاده صحیح از منبع عظیم رود زوْلا و شعبات آن در قرون بعد از میلاد سبب شکوفایی کشاورزی در سلماس شد و قطب کشاورزی سلماس در آذربایجان مشهور گردید.
در قرن هشتم هجری گزارشی از آبادانی و احداث ترعه‌ای جهت آبیاری توسط خواجه تاج‌الدین علیشاه تبریزی در سلماس در دست است. این کانال که امروزه علیشه نامیده می شود هنوز هم مورد استفاده اهالی است و همچنین سدّی سنگی در نزدیکی روستای خانادام وجود داردکه بر اساس اظهارات باستانشناسان به دوران ایلخانی بر می گردد و به نظر می رسد بانی آن همان خواجه تاج‌الدین‌علیشاه تبریزی می باشد.
سیستم آبیاری مصنوعی در کهنه شهر ، مناطق کوره‌سونلی Kürəsünli و شمال دریاچه اورمیه وارث سیستم آبیاری اورارتویی است.
الف ) سیستم آبیاری در کهنه شهر[3]
در سیستم آبیاری مصنوعی در کهنه شهر ابتدا آبهای جاری در غرب وارد دریاچه‌ای به نام «خان‌گؤلو» شده و در فصل آبیاری ، آب ذخیره شده در گؤل از طریق کانالهایی که « اَرخ » نامیده می‌شود وارد اراضی کشاورزی کهنه شهر می شود.
این سدّ باستانی در 10 کیلومتری غرب شهر سلماس و در 4 کیلومتری غرب کهنه شهر قرار دارد. سازندگان سدّ درک صحیحی از چگونگی استفاده از مواد ریز دانه در بستر دریاچه به عنوان یک فرش نفوذ ناپذیر داشته و بطور موفقیت آمیزی این مواد را در محل مذکور گسترده‌اند. دیواره سدّ دو جداره ساخته شده و بین سنگهای بیرونی آن فاقد بند می باشد. مشخصات گؤل بدین شرح است:
طول قسمت سنگی 31 متر
طول خاکریز جنوبی 116 متر
وسعت حدود ده هکتار
عرض قسمت سنگی 7/4 متر
حداکثرارتفاع خاکریزجنوبی 6 متر
حجم آب 300 مترمکعب
ارتفاع قسمت سنگی 4/5 متر
عرض متوسط خاکریز جنوبی 6 متر
طول خاکریز شمالی 600 متر
قطر متوسط دریاچه 330 متر
حداکثر ارتفاع خاکریز شمالی 5 متر
حداکثر ارتفاع آب دریاچه 5 متر
عرض متوسط خاکریز شمالی 5 متر
عمق متوسط 5/2 متر
ب ) سیستم آبیاری منطقه کوره سونلی
این منطقه در شمال دشت سلماس قرار گرفته و بوسیله « دئرعلی چای » ابیاری می شود. در این منطقه چند آب بند به نام گؤل موجود است که جهت ذخیره آب در مواقع غیر آبیاری استفاده می شود.
کانالهای آب این منطقه عبارتست از قیش ارخی، قالدیریم ارخی- قره ارخی – قره یئر ارخی، هؤده‌ر ارخی، سه‌ره مئریح ارخی، اوست ارخی، زوْلاق لار، یول آیریمی و …
ج ) سیستم آبیاری شمال دریاچه اورمیه( منطقه خانادام )[4]
بر روی دره مشرف به پاسگاه رختار سیستم آبیاری زیبایی موجود است که باستانشناسان بر اساس آخرین بقایای سدّ و کانالهای آن، قدمت این سیستم آبیاری را با دوره ایلخانی مربوط می دانند. در این سیستم آب مربوط به این دره در یک سدّ به ابعاد ارتفاع حدود 5 متر و طول حدود 50 متر و پهنای 2 متر ذخیره شده و سپس آب اضافی ( سرریز ) از طریق کانالی به گؤل هدایت می گردد و آب ذخیره شده از این گؤل از طریق کانالها به مصرف آبیاری منطقه می رسد.
در تاریخ اورارتوها به گزارشات مربوط به آبادانی سانقی بوْتو «مسیر بین سلماس از طریق گؤنئی» برمی خوریم. بر اساس این گزارشات ، آب رودخانه ها به مصرف باغات و زمین های کشاورزی رسیده و مسیر بسیار خرم و سرسبزی بوجود آمده بود که این سیستم آبیاری و سرسبزی منطقه در اثر حملات آشوریها نابود می شود.