I.dünya savaşı süresinde: İrevan’da Ermenilerin Türklere yaptıkları soykırımdan bir belge
Bilindiği gibi İrevan kenti ve vilayeti tarihi Azerbaycan arazisi bünyesindeydi.1828 Türkmançay antlaşması esasında bu vilayet Nahçivanla birlikte Rusya’ya verildi.Bu seneden itibaren Rusya’nın teşebbüsleriyle Osmanlının doğu vilayetlerin ve Güney Azerbaycan’dan dağınık olarak yaşayan Ermenileri bu bölgeye göçtürüldü.general simino Azerbaycan valisi ve kaçar şahının veliahdı Abbas mirza tarafından bu göçlere nazır olarak görevlendi[1].onun yazdıklarına göre Ruslar yerli Ermenileri zorla göçtürmeye mecbur ediyordular göçmek istemeyeni parayla aldatıp yine Rusların işgal ettikleri bölgeye gitmek istemeyenleri saldatların kamçı gücüyle İrevan ve kara bağa göturuyorlardı.[2]siminovun raporuna göre Ruslar bu göçlere hazırlıksız teşebbüs ederek bir çok Ermeni muhaceretin ilk yıllarında alcık ve hastalıktan helak oldu[3].Resmi Rus belgelerine göre İrevan’da 1828 senesinde 1807 ev Türk(7331 kişi) 567 ev Ermeni (2369 kişi )yaşamaktaydı.[4]Yine hemin belgelere esasen bu seneden itibaren bölgede Ermenilerin nüfusu bir hayli artış göstermektedir.1829 senesinde Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan ve Nahçivan vilayetlerinde nüfusun yüzde 80 i (yaklaşık 93,000 kişi) Türkler kalan ise Ermeniler oluşturmaktaydı.[5]Hemin kayıtlara esasen 1828 senesinden itibaren 20,000 Türk kaçar devletine bağlı idari ve ordu mensupları dahil Türkmençay antlaşmasınca bölgeyi terk ettiler.Bu yerli halkın çoğu Güney Azerbaycan da sakin oldular.Bu muhacirlerin çoğus halada İran’da İrevani soy adını taşımaktalar.
1823 yılında Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan’da Türklerin nüfusu 82373 kişi Ermeniler ise 82377 kişi olarak çoğunluğu elde etmiş bulunundular.Anlaşılan Ermenilerin nüfusu bu dört senede Simino’nun raporlarına karşın 4 kat artmıştır.Önce dediğimiz gibi bu Ermeniler Anadolu’nun doğusunda ve Güney Azerbaycan(İran)da dağınık halde yaşayan Ermenilerden toplayarak bölgede iskan ettirilmiştir.Ermeni tarihçi H.Parsdermaciyan da bu noktayı onaylayarak yaklaşık yüz bine yakın Ermeninin Osmanlıdan İrevan’da yerleştirmekten açıkça konuşuyor.[6]Ruslar tarafından Ermenileri yerleştirmeye albay lazarov tayin edilerek Ermeniler beş sene vergide muaf tutuldular.[7]
Bu olaylardan sonra İrevan’da Türklerin zıddına nüfus dengesinin bozulmasına karşın yirminci asrın başlangıcına kadar bu denge Türklerin lehine oldu.Fakat 1905 den itibaren Rusların kışkırttığı Ermeni-Müslüman savaşları sonucu İrevan bölgesinde Türkler mağlup oldular,oysa Baku ve Nahçivan’da Türkler galip geldiler. [8]Bu olaylardan sonra mağlup olan bölgeler hemişelik olarak Azerbaycan Türklerin elinden çıktı.
Malum yirminci asrın evvellerinden itibaren Daşnakların Haydatı olan büyük Ermenistan’ı gerçekleştirmekte olan çabaları arttı.Hazar denizinden kara deniz ve ak denize kadar kapsayan hayali Ermenistan arazisi hemen hemen her zaman Türk yurdu olan Azerbaycan’ın tamamını ve Anadolu’nun doğu bölgelerini kapsamaktadır.Onların Türkler karşı eylemleri sadece Azerbaycan’da sınırlı kalmadı 1914 den itibaren Ruslar başta olmak üzere Dinden dolayı sair Avrupa devletlerinin desteklerini de kazanarak Osmanlı arazisi dahilinde Osmanlı devletine yönelik silahlı eylemlere girdiler ve yüzler bin Türkü şehit ettiler.Osmanlı ise bu eylemler karşın tehcir fermanını çıkarmaktan başka çare bulamadı.
Güney Azerbaycan’a gelince bölgedeki Ermeniler ve Asuriler Rus va Amerikalılar yardımıyla Urmiye,Salmasda 150.000 Türkü sadece bir hayali Ermenistan kurmak içim katl ettiler.[9]Bu olaylar Azerbaycan’da celoluk denir.[10]
İrevan vilayetine gelince Bu bölgede Türklerin durumu daha da berbat idi.Sözde müstakil Ermenistan devleti kurulduktan sonra Türklerin soy kırımı planlı olarak bu defa Ermenistan devleti eli ile gerçekleşti. kaynaklara göre sadece İrevan vilayetinde 211 Türk köyü yakılıp Ermeniler tarafından 300,000 Türk şehit oldu.[11]bir kısmı da emniyetli sayılan Gence ve Tebriz kentlerine taraf harekat ettiler.Bu katliam sırasında İrevan halkı soykırımdan kurtulmak için bölge devletler mektuplar yazarak istimdat dilediler.Belki ilginç nokta şu ki İrevan Türkleri Ermeni hakimiyetini kabul etmeyerek ,yazdıkları bu mektuba esasen,”Ermeni hükümetinden ayrılıp ve bir teşkilat sayesinde kendilerini müdafie ve muhafıza etmeğe muvakkati olarak muvaffak olmuşlar.”[12]Bizce bu önemli nokta tarihçiler tarafından araştırılmalıdır.
ne yazık ki bölge o kadar karmaşık bir duruma girmiştir ki yardım harayına kimse yanıt veremedi ve yüzler bin soydaşımız akrabalarımız namertçe şehit oldu.Türk yurdu İrevan ise yeni kurulmuş Ermenistan cumhuriyetinin başkenti ilan edildi.
Elimizde olan bu mektup T.C devlet arşiv müdürlüğünce Azerbaycan devlet arşivlerinden alınıp Ankara’ya getirilmişti 20 köyün vekilleriyle yanı sıra İrevan muhacirleri vekilleri tarafından yeni kurulmuş Azerbaycan cumhuriyetinin kabinesine hitaben yazılmıştır.yazı Azerbaycan Türkçecinde ,Arap alfabesinde ve tarih 12 zihacce 1337(8 Eylül 1919 )ni gösterir.Bu mektup 18 teşrin evvel 1919 da Azerbaycan hükümetine varmıştır.171 numarada kayıtlı olmuştur.
Mektubun metni:[13]
Azerbaycan hükümetinde vezirler şurasına
Umum İrevan guberniyasında yaşıyan müselmanlar terefinden bir meruze ye acizane .
Avropa muharibesi başlanandan imdiye geder bura muselmanları felaketli günler keçiriyorler.keçmişleri ve müqeddesate diniye ve milliyemizin daşnaqlar terefinden gayet derece de müzmehil olub ve ırz namusumuzu hetk olunmaqını bir derece evam ve sade dil cemaet nezerlerinden feramuş kimi olmuşdular.Yüzden ziyade köylerin ehalisi yıxılmış divarların dibinde azca mehsulatlarını toplayıp imrar e hayat etmelerine güman edir idiler.
Birden bire daşnaq hükümetinin alçaq ve rezil memurları terefinden ax saxlı,qalın,eurmelu,içmiyadzin,gırxbulax,dereçiçekmahalları ve İrevan mahalında olan muselman köyleri paymal olub hansıke keçenlerde yol verilib bir günlük azuqe ve bir köhne xirqe pare ile köyden dışarıya çıqmaqa imkan olurdu lakin imdi ölen ve bir derece ismetli ve heyalı düşmene meruz qalan çocuq ve qadınların başta yüzlerce kişileri dutduqda qoyun kimi başlarını kesirler.Bundan elave heyvan surulerine muşabih divarların dibinde ve güneş qabağında meyvecat qırıntıları ile teeyüş edirler.İnsaniyet qiyafesi pozulmuş dehşetli menzereler teşkil edirler .
qalıb 20 köylerden ibare zengi basar köyleri hansıke yüz elli köylerden ibaret qaçqınları ke bir kütleye ezime dir,onların penahidır.Gine daşnaqlar bu köyleri mehv ve paymal etmek istiyor.İslamiyet ve insaniyet namine yüz elli köyden ibaret bir kütleyte ezime ile beraber bu igirmi köy ehalisi vekilleri cem olub kendilerini muhafize etmek üçün bir mudafieye milliye heyeti teşkil edib ve Ermeni hükümetinden ayrılıb ve bir teşkilat sayesinde kendilerini mudafiee ve muhafize etmek muveqqeti olaraq muveffeq olmuşalr ve zeyif sesle umum demokrat cemaetine ve Azerbaycan hükümetinde vezirler şurasına muavinet ellerini uzadıb yardım dileyirler.Her nehvile olursa olsun bizim muhafizemize tedabire lazemeler ittixazında bulunmaqlarını bildirib ve bizi tehte himayelerine alıb daşnaqların zulm ve cefasına daha bundan sonra yol vermemelerini insaniyet namine istirham ediyoruz.Hergah tezlikle merhemet ellerinizi uzadıb bu mezlum ve mesum çocuqlar istiğase ellerine qovuşdurmazsanızsa yüzminlerce nufuslar mehv olar.
12 zihecce 1337[14]
Qereqışlaq qeriyesinin[15] vekilleri :
1-Meşedi Mehemmed bağır…..
2-Mustafa……..
3-………………..
Şorlu Demirçi vekilleri:
4-……….
5-………….
Yuxarı neclu qeriyesinin vekilleri:
6-Hacı Receb hacı memmed oğlu
7-Meşedi memed Bağır hacı ibrahım xelil oğlu
Aşağı Neclu vekilleri:
8- Kerbelayı memed Ali hacı Abdıllah oğlu
9-Meşedi hüsen Aliuof
Donquzken qeriyesinin vekilleri :
10 Hacı Ali akber hacı…….[16]oğlu
11- Meşedi mahmıd maşedi mehammed cefer oğlu
Hacı İlyas qeriyesinin vekilleri :
12-Hacı zeynal hacı selah oğlu
13-Kerbelayı Abas meşadı velı oğlu
Gök gümbet qeriyesinin vekilleri:
14- Meşedi celil kerbelayı gefur oğlu
15-Hacı Mustafa hacı Ali oğlu
Arbat qeriyesinin vekilleri:
16-Zeynel malla mehemmed oğlu
17- Şeban kerbelayyı ismayıl oğlu
çarbağ qeriyesinin vekilleri:
18-hacı heyder hacı Meherem oğlu
19- Mehemmed meşedi hüsen oğlu
Şurlu mehmandar qeriyesinin vekilleri:
20-hacı seyid Ali mir gafar oğlu
21-Meşedi……hacı Abbas oğlu
Çobankere qeriyesinin vekilleri :
22- mesum hacı hesen pğlu
23-Hesen hacı qasım oğlu
xaçaparaq qeriyesinin vekilleri:
24-Kerbelayı Ali hacı Hesen oğlu
25-Mehemmed baba oğlu
Qarqa bazar vekilleri:
26-27- oxunaqlı deyil
Ulu xanlu qeriyesinin vekilleri:
28-Kerbelayi İskender …..necefoğlu
29-kerbelayi Qenber ….
Servanlar qeriyesinin vekilleri:
30-veli…..
31- …………..
Reyhanlu qeriyesinin vekilleri:
32-ali meşedi ilyas oğlu
33-Kebelayi Hesen Ali oğlu
Hebelkend vekilleri:
34-Ali hüsen …. Oğlu
35-Kerbelayi Abas fexre adem
Seyit kend vekilleri:
36-Hesen kerbelayi Hesen oğlu
37-……………….
İlxi qorux vekilleri :
38-…….
39-Esed Memmed oğlu
Sarıcalar vekilleri :
40-……..
41-……….
Umum Aralıq ve baş kend vekilleri:
42- Hesen
43-Meşedi ………
umum muhacirlerin vekilleri Alixan İbrahım xelilzade:Malik
[1] İttihadiye,mensure,mir Mehemmet sadik,seid,General simino der xedmete İran e esre qacar,tahran,1996,s:55
[2] -e.g.s.s94
[3] e.g.s;s:94
[4] -Serdariniya,Semed;İrevan müselmanlar yurduymuş,Tehran,2001,s90
[5] e.g.s;s:91
[6] -Psdermaciyan,Herand,Ermenistan tarihi,tercüme eden,kazi,Tahran 1987,s:367
[7] -e.g.s,s:367
[8] Sedariniya,s:130
[9] Melikzade,Tohid,SalmasIn on bin senelik tarihi,Salams,1999,s:189
[10] Bu olaylara kısa bir bakış olarak bakınız:
MELIKZADE,Tohid,Azerbaycan dergisi ,sayı ,ocak 2001,s 21
[11] Serdariniya,s:147
[12] -Bu cümle metnin içinden alınmıştır.
[13] -metin içini hiç değişmeden yalnız alfabe değişikliği yaptık
[14] -1919 senesine deng geliyor
[15] Geriye köy demektir.
[16] -noktalı olan yerlerde adlar okunaklı olmamıştır.