ciloluq

1850 lerden itibaren yabancı misyonerler hırıstıyanlığı behane ederek hırıstıyanlığa çeki düzen vermek için Azerbaycan bölgesine girdiler. İlk bakışta onların işleri tamamıyle insanseverlik duygularla olmasına karşın savaş sıralarında ne kadar insansever oldukları açıkça göründü. Birinci dünya savaşlarrı sırasında Osmanlıda bulunan Ermeni ve Nesturiler kendi devletleri aleyhine savaşa girerek vatana hain oldular. Savaşı kayb ederek o zaman G. Azerbaycan'da bulunan Rus ordusuna sığındılar. Yüz binlerce Nesturi ve Ermeni Urmiye ve Salmas'a sığındılar. Tabii ki bu dağda yaşayan savaşçıl  halkın barındırması ve yiyecek-içeceğini tamin etmek savaş esnasında hiç de kolay olmadı. O zamanın tarihçileri ve kalan halka göre Azerbaycan halkı onlara her tür yardımdan hiç ne esirgemedi ve  zor günlerde ekmeklerini onlarla paylaştı. Artıq Azerbaycan hırıstıyanları Rus , Amerika ve ingiltere yani mutefik ölkelerin yanlısı olarak Azerbaycan'da hakim olmuşlar. Her gün hırıstıyanlar köyleri kervanları ve bazarları yağmalıyorlardı. 1917 Rus devrimi sonucu Ruslar savaştan çıkarak Azerbaycan'ı tahliye etmek istediler. Azebaycan'dan Rus ordusu çıkması demek, Osmanlının bölgeye girmesi demektir. bu nedenle Amerikalı ve ingilizliler hırıstıyan ordusunu kurmayı düşündüler. onların silahlarını da Rus ordusu tamin edeckti. Subaylar ve zabitlerini de ingilizler, fransizler ve Rusalr tamin edeceklerdi. Ocak 1918 de Rus ordusu ve hırıstıyanlar Urmiye, Salmas ve Hoy kentlerinin bazarlarını yağmalayıp yaktılar. Muttefikler hırıstıyanları 4 Alayda ( 4 Nesturi ve 2 Ermnei) 4 top taburu 300 atlı ve bir tabur müselsel ( dakkada 100 mermi atan silah) olarak donattılar. Bu ordunun baş komandanı Rus asıllı kolonel Kozmin idi. Bu ordunun Masraflarını da Fransizler 20000 frank ve ingilizler yeterinceye kadar karşıladılar. O zaman Urmiye'de bulunan misyonerlerden Mr. Şedd adlı bir zat Urmiye halkının da bu teşkilatta bulunmalarını önerdi fakat Urmiyeleiler bunu redd ettiler. İç savaştan önce urmiye'nin kuzey bölgelerinin hepsini hırıstıyanlar işgal etmişler .

Şubat 1918 de hırıstıyanlar Urmiye'de polis ordusu düzelterek halkı kontrol etmek istediler. Her gün urmiye bazarı ve sokaklarında hırıstıyanlar tarafından ( yerli halk onların bir kısmının Osmanlının Cilo dağları etrafından geldikleri için Cilo diyordular) yagmalama ve adam öldürme işleri yapılıyordu. 20 şubat 1918 de musulmanların katliam olayının ilk sinyalı 50 ye yakın  Urmiyelini öldürülmesile başlandı. Gerçı polis katil Ciloları kurtardı fakat Urmiye hakimi İcalalolmülk yabancı devetlerin konsoloslara ve gerçekten Urmiye hakimlerine nota verdi. Bu nota isabetli olmadı ve 22 şubattan itibaren 3 günlük Urmiye halkının katliamı hırıstıyanlar tarafaından başladı. Top ;silah sesleri her yerden duyulurdu. Alov; tüstü her yerde görünürdü. Kadın ;çocuk sesi her yerde duyulurdu. Cilolar kimseye rahm etmiyorlardı. 3 günlük katliamda en azı 20 bin kişi Urmiyelilerden öldürüldü. 25 şubatta muslumanların silahsızaştırılması başlandı. 48 saat içinde tüm musulmanların silahları toplanıp cilolara verildi. Belelikle Azebaycan'ın batısı resmen ciloların eline geçti. Hırıstıyanlar Urmiye'yi zapt ettikten sonra urmiye'nin kuzeyinde bulunan Salmas kentini de zapt etmek istediler. Ciloların lideri Marşimon Salmas'a gitti. Orada İngilizlerin emrile kürt ağası simko'yla görüşmek istedi. 16 Martta salmas'ın yakınlığında bulunan Köhneşeherde randevu aldı. Bu görüşmede Marşimon tüm Azerbaycanı almak için simkodan suvari istedi. Simko da olumlu yanıt verdi. Ama bu antlaşmadan sonra 16 Mart 1918 de simko yanlıları Marşimon ve onu yakınlarını öldürdü. Cilolar bu olayları duyunca Salmas; Urmiye ; köhneşeheri yerle bir ettiler ve kalan müslümanları da bu kaç günde öldürdüler. Müslümanlar 21 Mart nevruz bayramına katliamla girdiler. 1 Nisan 1918 de Urmiye yakınlığında bulunan kahramanlu kalesini kuşatıp tüm halkını öldürdüler. 3 Nisan 1918 Salması tekrar alıp insanlardan bir çoğunu katl ettiler. Her gün Azerbaycanlılardan yüzlerce adam öldürüldü. 2 Haziran Urmiye valisi Azimoseltene öldürüldü. 28 Haziran 1918 Askerabat kalesi kuşatılıp tüm  ehali öldürüldü. 21 Haziran 1918 Ermeni komiteçi Andranik Hoy kentini kuşattı. Onun niyeti Hoy kentini almakla güneyde bulunun cilolara ve İngilizlere kavuşmak idi. Ama bu işi başaramadı ve yenildi. Onlar yüzlerce ölü vermekle yerevana taraf kaçtı.

Osmanlı ordusunun Azerbaycana ordularının göndermesile cilolar yavaş yavaş Salmasdan Urmiyeye taraf gittiler. Bu dalı çekilmede ingilizlerin büyük rolu varıydı. Onlar ciloların güneyde bulunan İngiliz kuvetleri kışlaları tarafıne gelmelerini emir etmişler. Nihayet Azerbaycan cilolardan kuırtarıldı.

Osmanlılar Salmas ve urmiye'ye girdikleri andan itibaren halkın sevinciyle karşılaştılar.

Azerbaycanın batısında Ermeni ve Nesturilerin hakimiyeti 6 ay sürdü. Bu altı ayda en azı 150,000 Azerbaycanlı katl edildi  tarlalar talandı, köyler yıkıldı ve bir kaç Yıla kadar bu dehşetli soykırımın izleri silinmedi.