Azerbaycan’ın qerb bölgelerinde folklor potansiyelleri ve folklorun toplanma ,tedqiq ve neşrinde bezi problemler ve çözüm yolları

 

Cenubi Azerbaycan erazisini teşkil eden menteqeler en qedim zamanlardan bu güne qeder Türklerin yurdu olmuşdur.Eski Azerbaycan xalqlarından As,Aratta,Mana,Urarto,kimer ve sayir proto Türkler yaşadıkları Azerbaycan erazisinde toponim ve etnonim vesitesile izlerini bıraxmışlar.Yalnız bu özel adlar deyil eski Türk xalqların izlerini,eski Türklerin inanc terzi(totemizm ve Şamanizm) yada eski heyat terzi motiflerini  şifahi edebiyatda da görmek mümkündür.

İslam dini Azerbycana geldikden sonra Oğuz ve sonralar Qıbçaq Türklerin qalabalıq gelişleri xalqımızın eski Türklerden miras qalmış menevi heyatımız daha da zenginleşdi.Azerbaycan torpaqlarında sakin olan Türk göçebe  xalqları qedim Azerbaycanda yaşayan Türklerle qavuşub yeni Azerbaycan Türkü ve milli edebiyat,musiqi ve folklorumuzu teşkil etdiler.

 

1-    Cenubi Azerbaycan’ın qerb menteqelerinde folklor potansiyelleri:

 

Azerbaycan da yaşayan Türkler  dediğimiz kimi Oğuz ve qıbçaq Türkleri idiler.Afşarlar,Bayatlar,Beydililer,Qarapapaqlar,Aq qoyunlu ve qara qoyunlu Türk devletlerinin qurulmasında çox tesirli ve mühim rolları olmuşdur.Hetta çoxusu  misal olaraq Afşarlar kimi devlet quruculardan olmuşlar.bezileri ise Bayındır ve çepniler kimi Azerbaycan ve Anadolunun ortaq hakimiyet altında yaşamalarını başarmişlar.

Biz bu meqale de yalnız Azerbaycan’ın cenubunda  ve onun qerb bölgelerinde tarix boyu yaşayan oğuz Türkleri boylarından danışıb bu tayfaların muasir Azerbaycan folklorunda ne qeder mühüm rolları olduqlarından danışacıyıq.Azerbaycanın gerb bölgeleri İran içinde  qerbi Azerbaycan  eyaleti olarak tanınır.merkezi ise Türk yurdu olan ve Afşarların yaşadığı merkez,Urmiye şeheridir.

Bu bölgenin En şimali menteqesi eski tariximizde İrevan ve Naxçıvan şeherleri ile birlikte çuxur sed menteqsini teşkil ederdiler.Makı şeheri Bayat Türklerinin merkezi dir bu şeher.Şirin lehceyle danışan Makılılar zengin folklora malikdirler.mMakı rayonunun 200 min neferlik nufusunun çoxu, Bayatlara mensubdurlar.

Makı rayonuna bağl ve şeherin cenub menteqelerini teşkil eden bölgede bu güne qeder qedim Azerbaycan Hurufilik mefkuresini saxlayan Qara qoyunlu Türkleri yaşıyır.Azerbaycanın şifahi adebiyetına xususile aşıq senetinini saxlanıb inkişafında, Qraqoyunlu Türklerinin çox önemli rolları olmuşdur.onlar Heterodoks islama inanir ve ehle heqden dirlar.Xalqımız onlara elellahi yaxud Goran deyirler.Bu menteqede yaşayan xalqımız arasında qedim Azerbaycan’ın sofi-teke aşıq gelenekleri davam etmektedir.

Şimaldan cenuba gelirken ikinci rayon tarix boyu şöhreti olan xoy şeheridir.Xoyda başqa türk boylarından elave Azerbaycan da adları az görünen yıva/iva Türkleri yaşamaktadırlar.Onlar da zengin folklora malik xalqlarıımızdandırlar.

Salmas şeheri şimaldan cenuba gelirken üçüncü rayondur.Şimal qerbinde yaşayan küresünli(giresünli) Türkleri deyerli folklora sahip insanlardandırlar.Başqa yerde tayları az görünen bu xalq Çepni eline mensub ve Şafei inanclı Türklerdendirler.Salmas,xoy ve Urmiye de nufusları texminen 150 min nefer olar.Onların danışıq şivesi Azerbaycan ve Anadolu Türklerinin köprüsü sayılır.

Salmas da yaşıyan bir ayrı Türk tayfası da Leklerdir.Şah Abbas  zamanında Salmas’a köçdürülen bu tayfa Salmasın 9 para kendinde yaşayır ve folklor baxımından deyerli qaynaq sayılır.Leklerin çox az qismi de Azerbaycan’ın başqa şeherlerinde yaşıyırlar.

Qerbi Azerbaycan eyaletinin merkezi Urmiye şeherine gelirken qocaman Afşar eleini görüruk.Menteqeni qorumaq üçün Şah Abbas zamanında buraya köçdürülen Afşarlar derin ve zangin folklor ve tayı az görünen aşıq senetine malik xalqımızdandırlar.Yüzler aşığımız tarix boyu bu bölgede aşıq senetının qoruyup inkişafında  iştirak etmişler.Tebriz-qaradağ aşıq senetinden ferqli olaraq Urmiye aşıq seneti ylnız orta Asyada  görünen, tek sazla ifa olunur.Burada balabandan xeber yox.Afşarlar hem şeherde hemde kentlerde yaşamaktadırlar.Urmiye ve Salmas ve Sayın qalada nufusları 400 minnefer olar.

Urmiye şeherinin cenubuda möhteşem Qarapapaq yurdu sulduz şeheri hertürlü tezyıqlere qarşı Türklüyün elecede ata babamızdan miras qalan folklorumuzu qoruyup saxlamaqdadır.1800inci illerde Qacar –Rys savaşalrı sırasında Arazın şimalından cenuba köçen bu xalqımızın bir qısmı helede indiki Gürcüstana bağlı Borçalı da bir qismi de Türkiye de Qarsda yaşamaktadırlar.Sulduz, Salmas ve Urmiye de nufusları  texminen 150 min neferdir.

 

2-İran’da folklor toplamaq ve tedqıq merkezleri:

 

Bilindiği kimi Mamaleke mehruseye İran 1925 inci ilden beri Azerbaycan Türkleri hakimiyetinden çıxmış ve çox milletli şekilinden tek milletli(Fars,Arya) memelekete çevirildi.Bu dönüşün sebeblerı ve geden aşamaları açıklamağına bu yazıda yer yox ama bu dönuşun fars olmayan xalqlarda xususile Azerbaycan Türklerine cidii zerbe vurulduğunu qeyd etmek de fayda var.

Pehlevi şahlığı başlayınca memleketin butun imkanları Fars kültürüne  verildi.Azerbaycan medeniyeti durduruldu.Şimali Azerbaycanda medeniyetimiz inkişaf etdiği zaman cunubda şahın basqı ve tezyiqiyle Azerbaycan medeniyeti geri getmeye mehküm oldu.Şah zamanı xalqımız yalnız Tebriz,Urmiye,Erdebil ve Zencan  radyolarila folklorla maraqlanabilirdi.Azerbaycan radyoları da folklorumuzun toplanmasında çox böyük rol oynamışlar.teesüfle ki o zamanlar radyolar folklorun neşrinde kitab yaymaya geçememişler.Azerbaycan Türkçesinde Kitab ve meqale olaraq yalnız Dr.Müctehidi ve Dr.cavidin  ve Dr.Ferzanenin kitablarını görebilirik. Farsca olaraq da Behrengi ve Tehran radyosunda çalışan Encevi şirazinin kitablarını görmek mümkündür.Qalan ise koroğlu.Esli kerem,ve bu kimi Xalq nağıllarımızın aşıqlar dilinden alınma heç redakte olmayan şekilde basılmış kitablar idi.

1979 islam inqilabından sonra Türkce ve Azerbaycan medeniyetine uyqulana yasaq qldırılsa da  yene eski devlet politikası  kimi devlet programlarına Azerbaycan Dil,edebiyat ve folkloruna heç yer verilmedi.

Müasir İranda folklor toplama ve tedqiqi üçün heç bir idare veya institu yoxdur.bunun sebebini de Farsların geniş folklora malik olmadıqlarını ve elece de ehtiyac görmediklerini göstermek olar.

İndiki İranda İran xalqlarının danışıq şivesi ve nağıllarını toplayan idare medeniyet nazirliyine bağlı mirase ferhengi(medeni miras)adlı quruma verilmiştir.Folklorun toplanması ve neşrinde ne qeder ciddi olup olmadıqlarında heç xeberimiz yox.Azerbaycan folkloru sahesinde de bu güne qeder ciddi bir iş görülmemişdi.

 

3-Cenubda Azerbaycan folklorunun bu günkü veziyeti:

 

90 inci illerden etibaren Azerbaycan tarixinde yeni sehifeler açıldı.O günlerden beri universite telebeleri başda olmaqla ziyalılarımız ve medeniyetimizin qayğı keş insnları bu işde çox muveffeqiyetlere naıl oldular.Şuurlu xalqımız Tariximiz,folklorumuz ve xulase medeniyetimizin her qolunda ne qeder ciddi başarılar elde etseler de elmimetodlar ve teknik meselelerle tanış olan insanımız ve tedqiqimiz çox azdır.İran universitelerinde Azerbaycanlı telebeler üçün açılan Azerbaycan Türkçesi dersi kifayet qederile problemimizi çözenmedi.

Son zamanlar Urmye ve Tebriz üniversitelerinde resmen Azerbaycan Türkçesinin kürsüsü açılması yaxın gelecekde elmi kadroya sahip olmamız demekdir.Bu ise bekle Azerbaycan medeniyeti tedqiqinde olan elmi problerimizi çözebilsin.

 

4-Salmas menteqesinde topladığımız folklora göre:

 

Salmas menteqesinden topladığımız 6 kaset, xalq nağıllarımız,bayatılar,saya şerlerini ehtiva etmekdedir.Bu nağılların başında nağılı söyleyen ilk başda öz adı famili ,ata adı,neçe yaşda olduğu ve kimden nağılı öyrendiyini dedikden sonra nağılını demeye başlayır.Nağılların her zamankı ilk cümlesi “Bir gün varidi bir gün yox idi .Allahdan yaxud tanrıdan geyr ez heç kim yoxudu” kimi cümlelerle başlayır.Bezi nağılların adları beledir:Yaxçılıq eyle at deryaya balıx da bilmese xalıq biler.yelmiyan,ezrayilin nağılı,iki qardaş,qebistanlıq ,bir söz deyıbler iki yox, keçinin nağılı, şah ismayıl nağılı,şah Abbas nağılı, Zümrüt quşu , Fatma xanım ,ürek yarası ve s.

 

5-Salmasda folklor toplamada qarşılaşdığımız bezi problemler

 

Biz esas olaraq folklor toplamanı Azerbaycan’ın qerb vilayetlerinden sayılan Salmas şeherinde başladık . 6 kasete yığdığımız nağıllar toplusu Salmas şivesile Azerbaycan nağılları,bayatıları ve xalq mahnılarını ihtiva edir.Bu kasetler yalnız Azerbaycan folkloru üçün mühüm deyıl,Azerbaycan Türkçesinde Salmas ağzının tedqiqi üçün de çox faydalı olacaq.Bugün bu kasetler Salmas ağızını tedqıq üçün  Türkiye de ali mektebler ve dosentlik tezi olmuşdur.

Sas etibarile Salmasda folklor toplamada biz iki mühüm problemle qarşı qarşıya geldik:

1-folklor söyleyen insanla tanış olmama

2-kaset ve mikrofondan meydana gelen problemler

 

Sosyal veziyet baxımından müselman ölkeler çox bağlı ölkelerdir.Cenub Azerbaycan kentleri de bu veziyetden müstesna deyiller.kişi qadın münasibetleri normal bir seviyeye çatmamış.sosyal elmlerinde meydan tedqiqleri olamdığına göre xalqımız bu kimi araştırmalara adet etmemişler.Bizim folklorumuzun esil qaynaqları qadınlar olduğundan yuxarıdaki meseleni göze alaraq yaşlı qadınların yaxın qohumlarına muraciet ederek onlaradan yardım istedik.Heç bir bigane olmayan yerde bu kasetler yazıldı,aile mühitinde qedim eşitdiyimiz nenelerimizin nağılları kimi.Bizce bu şive folklor toplamada  daha sağlam bir şivedir.

Folklor toplamada başqa bir problem ise kaset ve mikrofon olan yerlerdir.belençi muhitlerde kişi yaxud qadın özünü tezyiq altında hiss ederek,cenubda “ibareti”sözüyle meşhur olan istilahda danışıq terzine geçir.

İcaze verin “ibareti”istilahını açıqlayım.Bu istilah piskolojik tezyiq altında xalımızın Azerbaycan Türkçesini fars dili ve grameri  çerçivesinde ifade etmek demekdir.Bu terz danışık da umumen Azerbaycan Türkçesi grameri bozulur ve mekteblerde tehsil alınmış farsça gramer ve terkibleri yerine oturur.Bu gün bu danışıq terzıne Azerbaycan’ın tamam radyo televiziyasında rast gelmek mümkündür.Ziyalılarımız yalnız resmi yerlerde görünen bu terze heciv olaraq FARKİ(farsi+Türki) deyirler.

Biz bu sorunu da yuxarıda dedıyımız yöntemı icra etdikden sonraçöze bildik ve nihayeten daha sağlam kasetler elde etdik.

Biz bu 6 Kaseti Azerbaycan folklor institusuna istedikleri elmi tyedqiqleri üçün teqdim edir ve bu instituda çalışan dostlarımıza va başqana müveffeqiyetler arzu edirik.

 

Qaynaqlar

1-Zehtabi,İran Türklerinin eski tarixi,tebriz,1999

2-Reisniya.R,Azerbaycan der seyre tarixe İran,Tebriz1989

3-Melikzade,T,Salmas tarixi,salmas,1999

4-Niyayiş,Ü,Altaylardan sehendimize,Tehran,2003