آذربایجانین xx، عصرده دورومو، وارلیق مکتبی و دکتر جواد هئیت
گیریش.
Ι. دونیا ساواشیندان سونرا بیر چوخ ملتین طالعی مثبت یا خود منفی اولاراق ده ییشتی. قاجار دؤورو ایران دا بو ده ییشمه ده ن استثنا قالمادی و یواش یاواش تورک سیستم لی قاجار ایرانی یئنی دون گئیمیش ایرانا چوندو. داها دوغروسو یئنی سیستم لی پهلوی دورو ایران و خصوصیله آریاییسم ایله یؤنه تیلن ایران 1925 ده ن اعتبارا رسمی اولاراق باشلادی.
آذربایجان پهلویلرین ایلک شاهی رضا شاهدان اؤنجه ، ممالک محروسه ایرانین رهبری ساییلسایدی رضا شاهدان سونرا بو ایش تام ترسینه اولدو.. کولتوره ل تضییق لر، اقتصادی یئترسیزلیک لر و ملتی اؤز اؤزلوگونده ن چیخارماق سیاستی پهلوی رژیمینده، آذربایجاندا گئدیلن چوق نورمال و بسیط ایشلرده ن ساییلیردی. اما بو تضییق لر هئچ بیری جواب سیز قالمادی. مختلف یوللارلا بو باسقی سیستمه جواب وئره ن خالقیمیز و ضییالی لاریمیز آذربایجان تورکونون گؤبه لک کیمی بیر ده ن یئرده ن چیخمادیغنی تصدیق ائتدی. 1979دان اعتبارا یایینلانان وارلیق درگی سی علمی جواب لاردان بیری سیدی.
33 ایل ده ن آرتیق بیر ترس سیستم ده یاشامایا دوام ائده ن و حتی یوللاری هامارلاییب بیر چوخ آراشدیرماجی و یازارا مساعد فضا و سیستم یاراتماغا "وارلیق مکتبی" آدی وئرمک هئچ ده سهو ساییلماز.
بیز بو یازی دا اؤنجه پهلوی ده ن اؤنجه آذربایجان دا تورک مسئله سی نی اله آلاراق حرکت ائدیب، اسلامی انقلابدان سونرا تورک دیلینه وئریلن حق لاردان صحبت ائدیب وارلیق درگی سی نین آچیلماسی و ائله جه ده ایران دا تورکولوژی علمی نین باشلانماسینی اله آلاجاغیق. سونرا دکتر جواد هئیتین ایران دا تورکولوژی اساس لاری نین یاییلما رولوندان صحبت ائدیب اونون یازدیغی مقاله لر و کتاب لاری آچیقلایاجاییق. سون اولاراق وارلیق مکتبینده ن صحبت ائده جه ییک.
الف)پهلوی ده ن اؤنجه آذربایجان دورومو
ممالک محروسه ایران دا تورک حاکمیتی ، آذربایجان مشروطه انقلابیندان سونرا گئت گئده آزالیر. اسکی قاجار شاهلاری هئچ اولماسا آنا دیل لرینده دانیشیب و تورک کولتورونده یاشاییردیلار آما سون قاجار سولطانی، احمد شاه قاجار، اونلارین تام ترسینه تورکجه یه چوخ ایستی باخمیردی. او دؤورده یاشایان شاعیر شبیسترلی معجز سون قاجار شاهی حاققیندا بئله یازیر:
دیلیم ترکی،سوزیم ساده اؤزوم صهبایه دلداده منیم تک شاعرین البت اولار کساد بازاری
دونن شعرایله بیر نامه آپاردیم شاه ایرانه دئدی ترکی نمیدانم تو بچه پنداری
اؤزوتورک اوغلو تورک اما دئییرتورکی جهالتدور خدایا مضمحل قیل تختدن بو آل قاجاری
امیدین کسمه یاز معجز آنان تعلیم ائده ن دیلده گزر بیر ارمغان تک دفترین بیل چین و تاتاری
دوغرودان دا قاجارلارین سونلاری دونیادا گئده ن اینکیشاف آخیمی ایله ایاق اویدورانمامیشتی . اؤنجه دئدیگیمیز کیمی 1905 ده ن اعتبارا باشلانان آذربایجان مشروطیت حرکاتین دان سونرا تورک حاکمیتی یئنیلمه یه باشلاییپ و نهایت 1925ده آریاچی لیق سیستم ینده قورولان پهلوی ایران سیستیمی دوغولدو. بیزجه بو دوغوشون باشلانغیج نقطه سی Ι. دونیا ساواشیندا آوروپادا یایینلانان «کاوه » و ایران دا قورولان دموکرات پارتی سی نین فعالیت لرینده ن تاثیر آلمیشتی.
بو پارتی نین ایستک لرینین ان اونملی سی روس و انگلیس قارشیسیندا گوجلو بیر مملکت یاراتماق ایدی. رضا شاه دئورینده ن اعتبارا ایرانا حاکیم اولانلار تک بیر فارس دیلی اون پلانا چیخارتماقلا بو سیاستی ایللر بویو دوام ائتدیلر . او زامان تکجه آذربایجا نا دئییل باشقا تورکلرین(قاشقای، خوراسان، تورکمن لره) دیلی و کیملیگینه ده سالدیریلار . تهراندان گلن فخر ساتان والی لر آذربایجانلی لاری تحقیر ائتدی. آذربایجان اقتصادی گئری له مه یه باشلادی. ایرانین اقتصادی قطبی ، تبریز، اؤز اهمیتین الده ن وئردی.
مدنیت جبهه سینده ده دوروم عینی ایدی. هر طرفلی تورک دیلینه سالدیری باشلادی. احمد کسروی کیمی یازارلار آذربایجان تورکلری نین اسکی دیلی نی فارس کوکنلی"آذری" آدلاندیردی. اونون یازدیغی"آذری زبان باستان آذربایگان" گله جک شوونیسم یازارلارینا ایشیق ساچان بیر کیتاب اولدو.
آذربایجان والی سی مستوفی و آذربایجانین کولتور مودوری "محسنی" و باشقالاریندان ائشیتدیگیمیز آجی خاطیره لری تکرار ائتمگیمیزده فایدا وار. مستوفی،آذربایجان والی سی ،تبریزده نفوس ساییمی نی "خرشماری" یانی ائشک سایما کیمی ده یرلندیردی. محسنی ایسه تورکجه دانیشان محصل ده ن جریمه آلماغی، فارس دیلی نین یاییلماسیندا فایدالی گؤروردو.
بو سیاستین دوامیندا ایرانین یئنی تاریخی سؤزده آریایی لرین ایندیکی ایرانا گلمه سی ایله باشلیردی. اونلار اسکی ماد، پارت طایفالارینی فارسلارین اجدادی ساییب، کوروش، هخامنش، داریوش و باشقا اسکی سری کوکلری بللی اولمایان حؤکمدارلاری ایندیکحی ایران شاهلاری نین ایلک نسلی ساییردیلار.
آذربایجانلی لار 16 ایل تامام سورمکی حسرت ایله بو آسیمیلاسیا یا باخیپ ال لرینده ن بیر ایش گلمدیک لرینده ن خیلی کدرلی ایدیلر.گونلر گلدی گئچدی نهایت ایکینجی دونیا ساواشی ایله رضا شاه ایران دان قاچدی و آذربایجان تورک لری نفس چکیب و تهران دا"آذربایجان جمعیتینی" قوردولار.
1320.7.30 دا تورکجه –فارسجا "آذربایجان" قازئتی نی یایینلاماغا باشلادیلار. اونلار همده آذربایجان تیاترینی یئنی ده ن قوروپ، آذربایجان تورکونون ان طبیعی حق لرینی ایسته میش اولدولار. بو اولای لارین آردین دان آذربایجان دا دموکرات فرقه سی نین تشبوثوایله خودمختار حکومت قورولوپ آذربایجان کیملیگی اورتایا قویولدو. مکتب لرده بیر ایلده اولسا تورکجه یازیپ اوخوندو، اذربایجان تیاتری، قزئتی، موسیقی سی دیرچیلدی. ایلک دعفه اولاراق تورکولوژی موضوع لاری او زامان آذربایجان دا چیخان قزئت لرده تارتیشیلدی، دده قورقود کیتابی 1324/1945 ده خالقیمیزا سونولدو.
آذزبایجان دیلینده یازیپ اوخوما بیر ایل دوام ائده بیلمه دی و نهایت 1946دا تهران اوردوسو تبریزه گلیپ، رضا خانین قوردوغو سیاست یئنی دن آذربایجان دا دوام ائتدی. تورکجه یاساق لاندی و بو دعفه تورک دوشمان لاری سؤزده کیتاب یازماقلا و علمی اولماقلا تورکجه نین کؤکون قازماغا باشلادیلار. آنجاق بو سیخیشدیرمالار 5 ایل سونرا یئنه قالدیریلدی.1330ش/ 1951.ایلده ن اعتبارا ایرانا آزادلیق نفسی گلیب آذربایجان تورکلری گینه فعالیته باشلادیلار. سید حسین قریشی "بشریت" قزئتی نی تورکجه-فارسجا یاییماغا باشلادی، "چلینگلر" درگی سینده تورکجه شعر و حیکایه لره یئر وئریلدی و آذربایجان تیاتروسو صحنه یه چیخدی. بو ایللرده آذربایجانین ان مشهور شاعیری "شهریار" حیدر بابا شعرینی یازدی و نشر ائتدی. 1332/1953 ده یئنی ده ن استبداد آذربایجانا گلدی و یئنی بیر شاه،بیر مملکت و بیر دیل سیاستی حاکیم سیاست اولدو.25 ایل سوره ن بو سیاست 1357/1979دا بیر دئوریم له قالدیریلدی و 1979 تورکلره اوج نقطه ساییلدی.
1979 ایلی و تورکجه نین سربست لیگی
1979/1357جنوبی آذربایجانین کولتره ل حیاتیندا یئنی عصرین باشلانغیجی ساییلماقدادیر. پهلوی سلاله سی نین قالدیریلماسی ایله بیرگه آذربایجانلی لار یئنی ده ن کولتوره ل و سیاسی فعالیت لرینه سربستجه باشلادیلار. بیر چوخ ده رگی و قزئت یایینلامایا باشلادی اما اونلارجا تورکجه باسین و یایین دان یالنیز "وارلیق" ده رگی سی بو گونه قدر حیاتینا دوام ائتدی.
وارلیق ده رگی سی نین حیاتی نین دوام ائتمه سبب لری
وارلیق ده رگی سی همان ایلک سایلاریندان اعتبارا آذربایجان تورکجه سی نین مساله سی نی بیلیمسل شکیل ده چؤزمه یه قرار وئرمیشدیر و همین قرار بو ده رگی نین یاشام سیرری ساییلیر. بیلدیگینیزه گؤره 20-نجی عصرین اوللرینده بیر چوخ میللت دئولت صاحیبی اولدوغوندان و میللی کیملیک اورتایا چیخاندان، میللیت اؤن پلانا چیخمیشدیر.
داها دوغروسو امپراطورلوق لاردا یئرلشن بیر چوخ میللت اؤز اراده لرایله سیاسی حیاتا ائله جه ده سربست کولتره ل حیاتا آدیم آتمیشلار اما جنوب دا یئنی فارس سیستمی قورولوپ تورکلوک کیملیگی یئرینه باشقا کیملیگ اؤنه سورولوردو. نهایت تورکولوژی و تورکجه نین گئنیشلنمه یئرینه، فارس شوونیسمی و اونون اساس لاری،مکتب لرده اؤیره تیلیردی. وارلیق دهرگی سی بو سورونو چؤزمک آماج ایله، ایراندا قانون لاردان فایدالاناراق، مساله یه اییی جه تشبث ائتدی و 30میلیون تورکون حقینی مدافعه ائتمه یه چالیشتی.اونون صاحیبی دکتر جواد هئیت 30میلیون تورکو تمثیل ائده رک دونیا تورکولوژی و علمی توپلانتی لارینا قاتیلدی و ایران دا بئله بیر توپلولوغون یاشادیغی نی هر کسین قولاغینا یئتیردی.
24ایلده ن فاضلا چالیشان وارلیق ده رگی سی و دکتر جواد هئیت نهایت یوللاری هامارلادی. آذربایجانلی لارین دونیا بیلیم سل آراشدیرمالار ایله پارالئل گئتمه لرینه ایز قویدو و آذربایجانین 20 عصرین دورومونا "وارلیق مکتبی"نی تقدیم ائتدی. وارلیق مکتبی"ملانصرالدین" و "فیوضات" دان سونرا آذربایجانین اوچونجو بؤیوک مکتبی اولدو.
دکتر جواد هئیت و تورک کولتورو
دکتر جواد هئین آذربایجان تورکونون میللی و کولتوره ل ایستک لرینی دونیادا تایی چوخ نادر گؤرونن ایشلرله تثبیت ائتدی. او هم جراح لیق دا هم دیل چیلیک و تورکولوژی ده باشاری لی اولدو و وارلیق مکتبی نی تورکون وارلیغی نی اثباتی اوچون قوردو. او هئچ بیر اونیورسیته و یا ایسه کلاسیک تورکولوژی درسی گؤرمه مه سینه رغما جنوب داکی تورک لرین کیملیگینه ساغلام بیر تمل قویدو. او وارلیق ده رگی سی نی ایرانین چوخ بوحرانی وضعییتینده اداره ائتدی و هئچ آخسامادان هر سایی دا یئنی مقاله لر یازدی، مختلف موضوع لاردا تورکون حاقیندان مدافعه ائتدی.
او جراح لیق لا یاناشی، تورکلره حقینده کیتاب یازماغادا تشبث ائتدی.برکت لی زامانی نی هئچ بوشا وئرمه ین دکتر هئیت آذربایجان تورک لرین حقیندا بو کیتاب لاری یازدی:
1-تاریخ زبان و لهجه های ترکی(فارسجا)(تورک دیلی و لهجه لرینین تاریخی)
2-آذربایجان ادبیات تاریخی2جیلد.
3.تورکلرین تاریخ و فرهنگینه بیر باخیش.
4.آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی.
5-مقاسیه اللغتین
6- ادبیات شناسلیق.
دکتر هئیت بو کیتاب لارداچالیشدی تورکون گئچمیش تاریخ،مدنیت و کیملیگینی اوخویانلارینا آچیقلاسین.او ایراندا ایکن و فارس سیستمینده یاشارکن آذربایجان ادبیات تاریخی نی، آذربایجانلی تورکلر اوچون یازدی و آتا بابالاریمیزدان ائشیتدیگیمیز ناغیل لار و شفاهی ادبیاتیمیزی،ساغلام و علمی بیر تملله آراشدیریب خالقیمیزا سوندو.بیز بو کیتابی اوخودوقدان سونرا،شفاهی ادبیاتیمیزدا کلاسیک ادبیاتیمیز کیمی بؤیوک بیر خزینه یه مالیک اولدوغونو گؤردوک.
مقایسه اللغتین کیتابیندا آذربایجان تورکون،آنا دیلینین شیرین و داها ظرافتلی اولدوغونا گؤستردی و تورکلرین مقدس کیتابی ساییلان – تاریخ زبان و لهجه های ترکی- ده بیزی باشقا دونیاداکی تورک لهجه لرله تانیش ائتدی و بیلیمسل اولاراق تورکجه میزین زنگین بیر تاریخه صاحیب اولدوغونو گؤردوک.او هم ده آذرباجان تورکجه سینی بؤیوک دیلچی،چاسکی، اساسیندا آچیقلاماغا چالشتی و باشاردی.
وارلیق مکتبینده تحصیل آلانلار سایسیزدیر. آذربایجان ضیالی لارینین گنج نسیلی تقریبا بو مکتبین طلبه سی اولموش گنج تورکولوژلار، تورک تاریخ کولتورونه ماراق گؤستره ن لر دولایلی دا اولسادا بو خزینه ده ن بیلگی آلمیشلار. دکتر هئیتین قاپی سی هر زامان هر کسه آچیق ایدی و هر زامان گینه آچیق اولاجاق . اینانیرام اونون آدی آذربایجانلیلار طرفینده ن هر زامان سئوگی و سایقی ایله خاطیرلاناجاق.