تاریخ دده قورقود شناسی در آذربایجان ایران

مقدمه: دَدَه‌قورقود (به ترکی آذربایجانی:Dədə Qorqud به ترکی استانبولی:Dede Korkut ُ ترکمنی:Gorkut-ata) نام یکی از قدیمی‌ترین داستانهای اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که علیرغم دارا بودن محتوای بسیار قدیمی در حدود قرن شانزده میلادی یعنی دوران حکومت آق قویونلوها به صورت مکتوب در آمده‌است. بر پایه نظر محمد فواد کوپرولو، مجموعه داستانهای دده قورقود ریشه‌ای پیش از اسلامی دارند و نشانه‌هایی از این ریشه‌های پیش از اسلام درآن دیده می‌شود. این داستانها قرنها بصورت شفاهی سینه به سینه نقل شده‌اند و سرانجام بصورت مکتوب درآمده‌اند. کوپرولو باور دارد کتاب دده قورقود در واقع از مجموعه مناقب اغوزان یا اوغوزنامه‌ها جدا شده است. وی برای اثبات سخن خود قسمتی از نقل قول ابوبکر عبدالله دواداری در کتاب دررالتیجان را می‌آورد. دواداری در این کتاب که به سال ۷۰۹ قمری تالیف شده است در ذکر رویدادهای سال۶۲۸ قمری، به دو کتاب به نامهای اولوخان آتا بیتکچی و دیگری اوغوزنامه اشاره می‌کند. او می‌نویسد خود اصل کتاب اوغوزنامه را دیده است. این کتاب به روایت دواداری ابتدا از ترکی به فارسی و سپس به وسیله جبرائیل بن بختیشوع طبیب و مترجم معروف زمان هارون الرشید به عربی ترجمه شده است و اصل آن جزو خزانه ابومسلم خراسانی بوده است. طبق اطلاعاتی که این شخص می‌دهد محتوای این کتاب عبارت بوده از اولوغ قراطاغ، آلتون خان، اولو آی آتاجی، اولو آی آناجی، ترک لر یمینی، منقبه چوجوق ارسلان و ... سپس احوال شخصی به نام دبا کوز که همان تپه گوز باشد را روایت می‌کند. او می‌نویسد تپه گوز نخستین مملکت ترکان را ویران کرد.... در بالای سرش یک چشم داشته است. مادر او از پریان دریای بزرگ بوده و بر او شمشیر و نیزه کارگر نبود... و سرانجام بساط پسر ارس (اوروز) او را کشت. نقل دواداری از آنجا که شباهت بسیار به داستان تپه گوز دارد، کوپرولو را به این نتیجه رساند که این کتاب قسمتی از اغوزنامه باستانی بوده است که بعدها از آن مجموعه جداشده است. افسانه سیکلوپ در اودیسه بسیار شبیه داستان تپه گوز می باشد . بسیاری از دانشمندان معتقدند با توجه به ذکر جزئیات تولد، زندگی و جزئیات زندگی تپه گوز بنظر می رسد سیکلوپها از داستان تپه گوز گرفته شده است و داستان تپه گوز اورژینالتر است.

این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد. کتاب دده قورقود به زبانهای مختلف ترجمه شده‌است. نخستین ترجمه دده‌قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود. دست‌نویس دیگر این کتاب در واتیکان است. متن کامل کتاب هم که با رسم الخط اصلی آن بر اساس نسخه کتابخانه برلین در سال۱۹۱۶ از سوی کیلیسلی رفعت محقق کشور ترکیه که تلاش پیگیری در نشر متون زبان ترکی داشته در شهر استانبول به چاپ رسید. او واژه هاو عباراتی که نامفهوم و مغلوب بوده تصحیح کرده‌است با این وجود برخی واژها و مفاهیم نامکشوف مانده که در برابر آنها عبارت مفهوم نشد درج گردیده‌است. اورهان شاییق گوک یای کتاب دده قورقود را در سال 1932 در استانبول با حروف عربی چاپ کرد. در سال 1939 آکادمیک حمید آراسلی کتاب را در جمهوری آذربایجان چاپ نمود ولی متاسفانه این کتاب در سال 1951 در شوروی سابق و (جمهوری آذربایجان و ترکمنستان)  با ادعای پان تورک بودند ممنوع شد. ولی در سال 1957 در آذربایجان و 1980 در ترکمنستان از این کتاب رفع ممنوعیت شد.

غیر از ترجمه‌های آلمانی.روسی.ایتالیایی چندین ترجمه دیگر نیز به سایر زبانهای اروپایی و آسیایی صورت گرفته از جمله آنها دو ترجمه به زبان انگلیسی را می‌توان نام برد که اولی در انگلستان و و دومی در امریکا انجام یافته‌است. از ترجمه کنندگان می‌توان به ترجمه دیگر از یواخیم هاین به زبان آلمانی که درسال ۱۹۵۸ در شهر زوریخ و چاپ به زبان روسی در سال۱۹۶۲ به وسیله بارتولد و انتشار توسط ویکتور ژیرمونسکی در مسکو اشاره کرد.

 

الف) چاپ متن اصلی کتاب در ایران

در سال 1945/1324 همزمان با فعالیت فرقه دموکرات آذربایجان برای کسب قدرت در آذربایجان ، روزنامه آذربایجان به زبان ترکی آذربایجانی به عنوان ارگان این فرقه در تبریز منتشر شد. این روزنامه گرچه ارگان رسمی فرقه دموکرات آذربایجان به شمار می رفت ولی درباره ادبیات و زبان آذربایجان نیز دارای موضع گیری­هایی بود. محمد علی قوسی معروف به فرزانه در این سالها به معرفی کتاب دده قورقودی پرداخت که تنها سی سال از چاپ اولیه آن در استانبول و تنها پنج سال از چاپ آن در باکو می گذشت. به نظر می رسد فرزانه معلومات خود را از نشریات باکو اخذ کرده بود. انتشار مقالاتی درباره دده قورقود در روزنامه انجمن  سبب شد تا یکسال بعد محمدعلی فرزانه به خاطر نوشتن مقالات دده قورقود توسط دادگاه صحرایی شاه در تبریز محاکمه شود ولی پس از چندی به سبب امنیتی نبودن مطالب مندرج قرار منع تعقیب وی صادر شد. 8 سال بعد در سال 1331 شمسی شاعر بولوت قراچورلو ملقب به سهند (۱۳۰۵-۱۳۵۸) از طریق دوستش فرزانه با کتاب دده قورقود آشنا شده و دوازده قسمت آنرا به نظم درآورد. ولی در آن سالها کسی مایل به چاپ این کتاب نبود تا اینکه سهند توانست با پیدا کردن چاپخانه ای به شرط پرداخت مبلغی بیشتر کتاب سازمین سوزو را چاپ نمود البته این کتاب در ساله 1358 دوباره چاپ شد. فرزانه مقدمه ای بر این کتاب نوشت و دوستداران  دده قورقود را با این کتاب آشنا نمود. بدین ترتیب از یک شاه اثر جاودان شاه اثر دیگری به نام سازیمین سوزو متولد شد. قسمت دوم کتاب تحت عنوان قارداش آندی نهایت در سال 2007 منتشر شد.

در سال 1347 دکتر حسین محمدزاده صدیق این کتاب را در یک کار تحقیقی در هفته نامه هنر و اجتماع و در سال 1349 در ماهنامه ادبی وحید و در سال 1355 در کتاب هفت مقاله پیرامون ادبیات و فولکلور آذربایجان و در سال 1361 نیز در فصلنامه یئنی یول تحلیل و معرفی کرد. در سال  1347  صمد بهرنگی در کتاب داستانهای آذربایجان ترجمه فارسی افسانه دهلی دومرول را منتشر نمود.

در سال 1355/1976 فریبا عزب دفتری و محمد حریری اکبری  با ترجمه کتاب دده قورقود تحت عنوان «بابا قورقود» از انگلیسی به فارسی در نشر این کتاب و داستانهایش کوشیدند.[3]

 

 

در سال 1979 /1358پس از پیروزی انقلاب اسلامی محمد علی فرزانه توانست برای اولین بار کتاب دده­قوروقود را منتشر کند. ایشان علاوه بر نوشتن یک مقدمه به زبان فارسی در انتهای کتاب نیز به صورت ناقصی به شرح پاره ای از کلمات ثقیل دده­قورقود پرداخت. فرزانه در مقدمه کتاب ضمن اشاره به اشتیاق وافرشان برای چاپ و نشر کتاب دده قورقود از سالها پیش تاریخ دقیق دست یافتنشان به نسخه های عکسی دو نسخه درسدن و واتیکان را سال 1342 قید می نمایند. با توجه به اینکه سهند در سالهای 1330 به سرودن سازیمین سوزو اقدام نموده است به نظر می رسد تاریخ ذکر شده در متن کتاب به اشتباه نقل شده و صحیح آن 1331 می باشد. به نوشته فرزانه متن علمی و انتقادی کتاب در طول ماهها و سالها فراهم شد و به انتظار چاپ ماند ولی متاسفانه این نسخه ها همراه با دستنویس های بسیار در حملات مامورین ساواک به تاراج رفت. ایشان کتاب منتشره در سال 1358 را « حاصل کار مجدد و تا حدی شتابزده ای » می داند که دوباره در ماههای اخیر بر روی کتاب انجام گرفته است.

در سال 1358 علیرضا ذیحق نام مجله ترکی زبان خود را دده قوروقود نهاد. متاسفانه عمر این مجله یکسال بود.

در سال 1376 میرعلی سید سلامت پس از چندین سال تلاش برای اولین بار توانست تفسیر اسطوره ای از کتاب دده قوروقود را منتشر نماید. می توان گفت این اولین کتاب دده قورقودشناسی در ایران می باشد.

همزمان با اعلان سال 1999 به عنوان سال دده قورقود تلاشها برای معرفی و چاپ این اثر بی نظیر شدت گرفت.

 در سال 1378 حسین م گونئیلی با چاپ کتاب دده قورقود تحت عنوان « دده قورقود کیتابی و دده قورقود کیتابیندا سوزلر و آدلار » گامی نو در دده قورقود شناسی برداشت. گونئیلی با اساس قرار دادن متن اصلی کتاب دده قورقود از مراجعه به نسخه های محمدعلی فرزانه، شامیل جمشیدوف، فرهاد زینالوف و صامت علیزاده ، محرم ارگین، اورخان شاییق گوگ یای و حمید آراسلی نیز بی نیاز نبود. در قسمت اول کتاب ، گونئیلی متن اصلی را اورده و در قسمت دوم توضیحات درباره کلمات دشوار و اسامی اشخاص و اتنونیم ها آمده است.

در سال 1378 میرزا رسول اسماعیل زاده کتاب دده قورقود را برای جوانان و نوجوانانی که نمی توانستند متن ثقیل دده قورقود را درک نمایند شکل ساده اش را منتشر نمود. او در این کتاب از متن های فرزانه، سازمین سوزو و شامیل جمشیدوف استفاده کرده است.

در سال 1381 بهزاد بهزادی کتاب «  دده­م قورقود شاهکار ادبی و حماسی اوغوزان» را منتشر نمود.[4] در همان سال جوانشیر فر آذین مطالعات دده قورقود شناسی اش را  تحت عنوان: پژوهشی در اسطوره دده قورقود منتشر نمود.

در همان سال عزیز محسنی نیز با چاپ اثرش که بیشتر آثار نویسندگان و محققین جمهوری آذربایجان بود را منتشر نمود.

در سال 1382 یوسف بهنمون کلمات و اصطلاحات دده قورقود را در قالب کتابی منتشر نمود.

در سال 1384 حسین پناهی از سلماس با چاپ متن کل کتاب با نام دده قورقود و ادبیات دونیامیز، سعی کرد لغات دشوار دده قورقود را نیز توضیح دهد. ایشان موقع تحصیل در دانشکده داروسازی در ازمیر برای اولین بار با این کتاب آشنا می شوند گرچه آشنایی اولیه اشان قبلا با مقاله صمد بهرنگی بوده است. پناهی موقع خواندن این کتاب با دشواری های لغات کتاب مواجه می شوند و سعی می کنند کتاب هندبوکی برای دیگر خوانندگان مهیا نمایند.

در سال 1384 عاشق سلماسی عاشیق مناف با سرودن دوباره اشعاری درباره دده قورقود سعی در رواج داستانهای این کتاب در میان فرهنگ عاشیقی نمود.

در سال 1387 شاعر سلماسی محمد اکبرزاده داستانهای دده قورقود را در قالب مثنوی به نظم درآورد.

در سال 1388 بهرام اسدی از شاعران و محققین اورموی کتاب دده قورقود را به زبان ساده درآورده منتشر نمود.

در سال 1390 مژگان فاتح نیا ترجمه جفری لوئیس انگلیسی را دوباره به فارسی ترجمه نموده منتشر کرد.

در سال 1391 جعفر سلیمانی کیا کتاب دده قورقود را منتشر نمود.[5]

در سال 1391 کتاب دده قورقود بر اساس متن درسدن توسط پرویز زارع شاهمرسی منتشر شد[6]. در همان سال محمد عبادی ( قاراخانلو) متن دده قورقود زینالوو و علیزاده را به الفبای عربی برگرداند.

سعید مغانلی در سال 1394 با بستن قراردادی با فرهنگستان هنر ایران نسخه ای نفیس از متن اصلی و ترجمه آن به فارسی را آماده نمود.

 

ب) کتاب و مقالات دده قورقود شناسی

 

بیشتر مقالات دده قورقود شناسی پس از انقلاب اسلامی سال 1357 و توسط نویسندگان و محققین زیر نوشته شده است:

دکتر جواد هیئت در کتاب آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی به معرفی این کتاب پرداخت.

جمال آیریمی

دکتر توحید ملک زاده

حسین گونئیلی، دده قورقودون توکنمز خزینه سینده ن

علی برازنده: دده م قورقودون آتالار سوزلری

دده قورقود: دکتر حسین محمدزاده و نیگین نواده رضی

دده قورقود دونیاسی محمد رضا کریمی

کتاب دده قورقود عبدالعلی کارنگ

1379 تاملی کوتاه در تطبیق و شباهتهای حی ابن یقظان و دده قورقود در نشریه شمس[7]. این مقاله بعدها توسط ابوالفضل احمدلو به ترکی ترجمه گردید.

مجله یئنی یول شماره 3 حسین دوزگون

حسین دوزگون گزیده متن نظم ترکی

ارسلان فصیحی در مجله وارلیق

جوانشیر فرآذین

بهنمون

ج) فعالیتهای هنری

عاشیق کوثر علی ( سلجوق) شهبازی در سال 1371 نام گروه عاشیقلار را به دده قورقود عاشیق لاری تبدیل نمود.

در سال 1381 یدالله صمدی کارگردان اورموی فیلم سینمایی ده لی دومرول را به دو زبان ترکی و فارسی به روی پرده درآورد.

نتیجه:

فعالیتهای دده قورقودشناسی  شامل معرفی کتاب، انتشار متن اصلی، انتشار فرهنگ لغات و اصطلاحات و بررسی میتولولوژی دده قورقود که از سالهای 1320 شروع شده بود علیرغم وجو جو سنگین در زمان شاه به کندی ادامه داشت و در سالهای پس از انقلاب به رشد و بالندگی خود ادامه داد. در سالهای پس از انقلاب مطالعات دده قورقود شناسی با پشتوانه محققینی که به صورت آماتور به مطالعه این کتاب پرداخته بودند به آذربایجانیان و مردم ایران معرفی گردید.

---

[1]  ارائه شده در سومین کنگره بین المللی فرهنگ ترکان تحت عنوان دده قوروقود و دنیای ترک، 23-19 اکتبر شهر چشمه ازمیر ترکیه

[2] محقق، [e-mail]

[3] انتشارات ابن سینا، تبریز، 1355/2535

[4] انتشارات نخستین

[5] نشر شایسته، تبریز

[6] انتشارات تکدرخت

[7] شمس تبریز، سایی 83، چهارشنبه 11 آبان 1379