نادیر شاه افشار دﯚورونده تورک دیل،ادبیات و کولتورونه بیر باخیش

ایندیکی خراسان افشارلاریندان اولان و بؤیوک اراضی ضبط ائده ن مودریک نادیرشاه اولدوقجا تورک ملی شعورونا مالیک ایمیش. او مقتدر افشار ائلی نین قیرق لی / قیرخ لی طایفاسیندان اولموش [2]بو کولتورلو ائل قوجاغیندا بسلنمیش، اونون تؤکنمز ملی تورک    مدنیتینده ن اولدوقجا یارارلانمیش دیر. افشار طایفالاریندان  بیری نین باشچی سی اولان آتاسی[3] امام قلی بیگ- ملی شعورلو آدام ایمیش . بو شعورا گؤره ایمیش کی اوشاق لاری نین آدینی "بیگتاش" و "بابیر" قویموش دور[4].

چاغداش عصیرده کی بیلگین لر صفوی حؤکومتی نی ملی تورک حؤکومتی کیمی          قیمت له ییرلر. چونکی بو حؤکومت هر طرفلی تورک مدنیتی ایله ایلگی لی اولموشدور. تورک دیلی قوشون و سارای دیلی اولوب، سیاح لارا گؤره او زامان  فرانسیز دیلی کیمی قیمت له نرمیش. سارای فرمان لاری تورک دیلین ده وئریلسه ده آنجاق بعضی لری"تاجیک" منش لر، بیتیکچی لری طرفینده ن فارسجا (دری) یازیلارمیش. صفوی شاهلاری ایسه تورک دیلی نی گئنیش لندیرمک اوچون تورک شاعیرلری نی حیمایه ائده ردیلر.

 

الیمیزده اولان قایناقلارا گؤره ایندیکی ایرانا حؤکم سوره ن افشار تورک لری ده هم صفوی حؤکومتی سیستمی نه اویوب هم ده امیر علیشیر نوایی نین قوردوغو"جاغاتای" مکتبینه ماراق گؤستریرمیش لر. بو ایکی تؤکنمز بولاق دان ایچیب فایدالانان نادیر شاه تورک دیلی نی یالنیز دانیشیق دیلی یوخ بلکه یازی- پوزو دیلی کیمی ده یر وئرمیش دیر. اؤرنک اولاراق نادیر شاهین منشی سی بؤیوک تورکولوق میرزا مهدی خان استر آبادی (اؤلوم 1161 ﻫ.ق ده ن سونرا) یازدیغی "مبانی اﻠﻠﻐﺔ" آدلی کتابیندا "تورکجه نین گرامری نی آچیقجا ایضاح ائتمیش آیری بیر ده یرلی کیتابی "سنگلاخ" دا ایسه تورکجه فارسجا سؤزلوک ترتیب ائتمیش و نادیر شاها سونموشدور. بو کتابین ده یرینی فارسلارین "برهان قاطع" کیمی قیمت له ین لر بو کتاب لاردا سؤزلرین داها آچیقلانماسی اوچون امیر علیشیر نوایی ده ن شعرلر گتیرمه گینی قئید ائتمیش لر[5].

افشار اوردوسو ایسه تورک سیستم لی اوردو کیمی  هؤرولموش، اساسا قوشون تورک سرکرده لرینده ن اولموش،تات/تاجیک ایسه تورکجه ده ن قوللانارمیش لار. قایناقلارا اساسا  او دؤورده اوردو فرمان لاری تورکجه سؤیلنرمیش قوشون یوروش زامانی "سورون –سورون"[6] دوشمان ایسه قاچان دا "قاچ-قاچ" و "نئیله ییم-نئیله ییم"[7] سؤیلرمیش. افشار اوردوسو عسگرلرینه ایسه "باش ده ن گئچن"[8] دئیه رمیش لر. بو سؤز ایندیکی ایران اوردوسوندا "سرباز" سؤزونه ترجمه اولوب دور.

نادیر شاهین تورکلوک شعوری

نادیر شاه اصالت لی بیر تورک سولطانی کیمی اؤز کیملیگینه گووه نیب بوتون تورک دب لرینه تعهدلو اولموشدور.او آذربایجان تاریخینده تایی چوخ آز اولان عموم تورک قورولتایینی قورموش، اؤز حؤکومتی نه خالق دان سس آلمیش دیر. او بو قورولتای دا اؤزونو تورک سویلو بیلدیره ره ک[9] سویونا گووه نمیش دیر.

نادیر شاهین فکرینی دویان اؤلکه قونشولاری دا اونو "تورک سولطان لاری نین بؤیوگو" آدلارمیش لار[10].موغان قورولتاییندا ایسه عموم خالق دیلی تورکجه اولموش دور. بو قورولتای دا اولان لارین بیریسی آبراهام گاتوغی کوس نادیرشاهلا گؤروشونو تام دقت له ثبت ائتمیش دیر. او نادیرشاهلا تورکجه قونوشموش دور. گاتوغی کوسون یازدیغینا اساسا "نادیر منی گؤرجه ک سئویندی دئدی:خوش گلمیسن خلیفه، یاخچی سن،چاق سن،یولدا آزار چکمیش سن،اشدان-زددان،چون بی اختیار کیشی سن ،چوخ دان گلمیسن؟"[11] سونرا نادیر شاه دربار باخانینا تورکجه تاپشیریق لار تابشیریب دئدی:" خلیفه یه یاخچی اوطاق وئر،یاخچی گؤزه ت، بیر یاخچی خوجه کیشی دور"[12]. نادیر شاهین سؤیله دیکلری چوخ اولموش آنجاق خلیفه نین قصوروندان یالنیز نئچه جمله بو اولوو تورک سولطانیندان قالمیش دیر.

نادیر شاه دؤورونده فارس دیلینده ایشلک اولان تورکجه سؤزلر صفوی دؤورو کیمی ، افشار دؤورو ایسه فارس دیلینه بؤیوک ائتگی لر بوراخمیش دیر. دئمک شخص آدلاری، اوردو سؤزلری ، معیشت سؤزلری و سایره تمورک کولتورونده ن فارس یازقی لارینا کئچمیش دیر.

بی باش، خاقان،مین باشی،ایلغار،قیزیل باش،یئنی چئری آقاسی، منجوق، قویمه، بهادور، سنور (سینیر،مرز)، گنج اوغلان، ارگنجی، کاواک، اوجاق، قیزغان، ساق-سول، آرخالیق، اؤلکه، بوسقو، توپوز، دیلماج، ساریق_ساغری)، صف پوزان، قره باغی(بیر نوع چکمه)، قلبیر، قره بوقرا(شکنجه آلتی)،قهیز،قین،قیزیل آلا،معرکه گؤزه ن(بیر نوع اسلحه)، موشک سوزه ن (بیر جوره اسلحه)، نارین قلعه،آتالیق، آغور، اوغوز، آق سقال، ایشیک آقاسی، اون باشی، اویماقات، ایناق، بیگلر بیگی،پیلاکات( تحفه لر)، ساخلو، سیقیناق، سورسات، قوریلتای،اردو، قره سوران،قراول، قلعه، قورچی، قور، قوش بیگی، قوشچی، قول لر آغاسی، کرنش، کشیک چی، گؤزچی، نسقچی، تمور قاپی(دربند)، شاباشاق، اون باشی، یوزباشی، مین باشی، قوللوقچی، گمی، چؤل، سولان، یئری ها یئری، تیل وس،

شخص آدلاری:توپوزخان،قورت،بیگتاش،بابیر،آق سونقور،آیدین،آتاخان، ارتوق ایناق، اردوغدی بیگ، ار قانون جی، اصلان خان، اوغورلو خان، آلب ارسلان، آلاهوئردی، اولوغ بیگ، انوش تیگین، قا آن، بالته بیگ، پلکا تیگین، بوداق بیگ، بایرام، طرخان، تورسون خان، توقتمیش خان، تیمور، قره قیتاق، داش تمور، دلاور اوغلان، ساروخان، سرماق بیگ، سلجوق، سوره بیگ، لاچین،آق بانو(روس امپراطوریسی، کاترینه نادیر شاه طرفینده ن وئریلن آد)[13]، جیغال اوغلی یولدوز خان،اوغورلو خان( هر ایکی سی نادیر شاهین نوه لری)

 

 

                      نادیر شاهین تورکجه نی یازی دیلی ائتمه سیاستی

نادیر شاه کئچمیش تورک سلطان لاری نین ترسینه تورکجه نی دانیشیق دیلینده ن چیخاریب یازی دیلی ائتمیش دیر. او تورکجه نی ده گرلندیرمک اوچون آتا باباسی ملکی اولان کلات قالاسی نین گیریش یئرینده تورکجه بیر کتیبه قازدیر میش دیر. آبیده هله ده خورا سانین دره گز شهری نین کلاتیندا دورور.24 بند ده ن عیبارت اولان بو شعرلر، بؤیوک بیر قایانین 15 مترلیگینده قازدیریلمیش دیر.خوش خط له عرب له عرب الیفباسی ایله قازان اوستانین آدی بللی اولماسادا،شعرلرین سؤیله ینی آبیده نین آلتیندا قازیلمیش دیر. اودا افشارلاردان اولان گول بون افشاردیر[14]. اونون حاققیندا معلوماتیمیز آزدیر آنجاق بیلیریک نادیر شاه ساراییندا اؤنملی یئری وارمیش.اسلامدان سونرا تورک تاریخینده هله تایی آز اولان بو کتیبه 57-1155نجی ایللرده قازیلمیش دیر.اینی ایسه بو شعرلر:

 

 

 

                                          هوالعلی الاعلی

                                      بسم الله الرحمن الرحیم

 

ابتدا  حمد  خدای  احد و  فرد  قدیم         

    قادر  لم یزل  و عالم  و  دانا  و حکیم 

او کی بو کون و مکانی یاراتوب قدرت ده ن    

               او کی بو بحر و بری خلق ایدوب شوکت ده      

ایکی  عالمده  اودور  بنده لره   یاور و   یار   

            حکمتینده ن    گؤرونور  بنده لره   مر  آثار  

خلق   عالم   هامی  محتاج  دور او  درگاهه        

        او ووروب  نور و ضیا کوکب مهر و ماهه

حمد حقده ن  سوره  اولدی  قلمیم نور افشان    

             بثنا    گستر ی   ختم   رسل    فخر  جهان

بنی  هاشمی    او   احمد  و  محمود  صفات        

         کیم  خدا ده ن  اوله  دایم له سلام و صلوات

آل  و  اصحابینه  هم   رحمت   بسیار  اوله            

      اوله  حق  یاوری  هر کیم  اولاره  یار اوله

حمد  حق  نعمت ده ن    سوره  با صدق  زبان       

            فرض دور   بنده لره  مدح  شهنشاه  جهان

او    شهنشاه     فلک    مرتبه    چرخ    سریر       

             شاه نادیر  کی  آدی تک   یوق مثل و نظیر

دیمک  اولماز  بو   شهنشاه   کی   اوله  پیغمبر

                  یا  مقرب   ملکی دور  اولوب  از نوع بشر

لیک چون قدرت حق ظاهر ایدوب بیش از پیش     

              نظر حق اونا هر کیمسه  دیسه حق ده یمیش

نسبت  ایله    شرق    و    فخر   اجاق    تیمور     

             حسب ایله  به  جهان  شاه شهان دور مشهور

مصطفی  خلق  و  مسیحا دم  و   یوسف طلعت     

               بو علی  دانش  و حاتم  کف  و لقمان حکمت

قابلیت له      اونا     وئردی     خداوند    کریم       

            تاج  و تخت شهی  و عدل و کرم خلق عظیم

مر  شرافت   که  دیسم  شاه   شهان دور  کامل     

              مرحمت ده ن  اونون  الطافه خدادور شامل

اعتقلدی     بیورور   او   شه     پاکیزه     نهاد     

              با قلمیش   صدق  خداونده  ایدرلر  بئیله  یاد

اله   گیرمز   بیله  دولت   به   سپاه   و  شمشیر    

              اوله   بیلمز   بیله  اقبال   به  فضل  و  تدبیر

سن  ویروب سن اونا بو سلطنت  و تخت و سپاه    

               سن ووروب سن اونا تاج و کمر و فر و کلاه

دولتیم    حافظی    سن سن     سنادور   اومیدوم         

        من  سنه   باقلمیشم   صدق    بودور  تاییدوم

دولتیم   منکرینی   سن  اویلاریک  خوار و ذلیل      

          دشمنیم  کورلوقونه   یاور  اول ای  رب جلیل

چونکه  صدقی بیله دور  حقینه  از روی   یقین       

           بو  سبب ده ن  اونا  الطاف  خدا  اولدی  معین

الینی    دوتدی   خداوند   جهان     قدرت ده ن       

             کامیاب   ائتدی   اونو  معدلت  و  شوکت ده ن

بخت  و  اقبال ایله  هئچ کیم   بیله   اولمز باقی   

                گون     کیمی   دولتینه   عالمه  روشن   باقی

شاخ   گل   نشوو  نما   بولمه نم     فیضینده ن       

            که بو اشعار اولب مدح سرا "گول بون" ده ن

 

 

نادیر شاهین تورکجه نی یازی دیلی ائتمه ده آیری بیر تدبیری ده قوتسال (مقدس) امام لارین ضریح لرینده تورکجه شعر یازماق اولموش دور."نشئه" تخلصلو میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی نادیر شاهین تکلیفی ایله نجف شهرینده قویلانان امام علی (ع) حرمی نین قاپی سی اوستونه بیر شعر یازمیش دیر. او جهانشاه (آذربایجان قره قویونلوسولطان لاریندان) اوولادلاریندان اولموش تبریزده بؤیوموش سونرا اصفهانا کؤچموشدور.ریاضیات دا اوغورلار قازانان عبدالرزاق تبریزی ،مازندران مستوفی سی اولموش آنجاق 1125 ﻫ.ق ده وفات ائتمیش دیر. اونون فوت تاریخینی تربیت 1158، ریاض اﻠﺠﻨﺔ ایسه 1188 قید ائدیب لر. شاعرین دیوانی تهران دانشگاهی نین کتابخاناسیندا 2935 نمره ده هله ده دورور. بو توپلوم دا 88 وراق وار، هر وراق ایسه 13 سطر تبریزده کی دیوان دا ایسه 2626 نومره ایله ساخلانیلیر. بو توپلوم دا 108 وراق واردیر.اینی ایسه اونون شعرلری:

 

 

 

شه جم حشمت دارا درایت،نادیر دوران             

            که تخت دولت جمشیده وارثدور جهان اوزره

برخشان لعل و عمان اینجوسین وئرمیش خراجینده      

    گونش تک حکمی نافذ متصل دریا وکان اوزره

چکیلمز کهکشانین یایی تک نقاش اگر چکسون   

            مثال قوت بازوی اقبالین کمان اوزره

بلند اقبال اولان اعدالرین هم سربلند ائیلر          

             مکرر ائیله میش دشمنلرون باشین سنان اوزره

عیار خالص اخلاصین ائدوب دور گون کیمی روشن  

      قضا جریان ائدوب فرمان کمان عز و شان اوزره

که لازیم دیر علی نین روضه پاکین طلا ائتمک       

       منور دور مقام مهر دایم آسمان اوزره

زهی نام همایون کیم یازاندا کاتب قدرت               

         گره ک طغرای بسم الله چکسونلر نشان اوزره

او کوکب کیم که افلاک جلالت ایچره انوارین         

         سالوب چرخ چهارم تن زمین اوزره زمان اوزره

اولور مرآت دینین صیقلی دولت بو اوزده ن دور          

   قضا تخت خلافت رسمین ائتمیش دور جهان اوزره

وجود تخت ایچون علت گره ک ناچار چار اولسون     

    مؤخر علت غایی اولور ظاهر عیان اوزره

سن اول کامل بها،دور گرامی سن که حقینده          

        دئمیش هر جوهر پر قیمت ناقص کمان اوزره

شها! بی اختیارم مدح شهنشاه دؤورانه                 

      بو یوزده ن دور مکرر ائیله ره م جاری زبان اوزره

دلیل شوکتی بس دور همین نام همایونی            

           معانی لفظ ده ن ظاهر اولوب لوح بیان اوزره

ده گیل دور کهکشان تسخیر ایچون عزم ایلیوب گویا  

       کهند همت والاسون آلمیش آسمان اوزره

ائدوب ایجاد ایچون صانع بو شاهنشاه دورانین      

           حصول مقصدین فرمانینه تژام جهان اوزره

رضا وئردی اونا سلطان روم اسکندر ثانی             

         که واجب دور دعای دولتی اسلامیان اوزره

زهی شوکت که گر کفارایله عزم ائیله سون رزمه     

     چکرلر  منت شمشیرینی باش اوسته جان اوزره

صلاح   دولتینی   ایسته یه ن    بغداد    والی سی    

       چالوب اتهام ایچون سعی ایله دامانین میان اوزره

او  صاحب جاه  کیم  ذکر ائتسه لر نام گرامی سین      

     ائدرلر  احمد   اسماعیلی   جاری   نشان   اوزره

بو  خیر امرین  مهیا   اولدی  چون  اسباب اتمامی        

   رضای    پادشاه   تاج  بخش     کامران   اوزره

زر  نابین   عیارین ائتدی اؤز اخلاصی تک شاهه    

       میر  نقد   جان  ایلن     معادل   امتحان   اوزره

ملائک   اوله یلر همدست   استادان   چابک دست      

      طلادان  آسمان   ایجاد   اولوندی  آسمان  اوزره

ضریح    اوزره   منور  گنبد    خورشید خاصیت      

     سانورسان    قبه یاقوت    احمد دور جنان اوزره

گؤیول  پرواز ائدوب  بیر طوق زرینین خیال ائیلر  

        که  آچمیش  بال  طاووس بهشتی  آشیان اوزره

مؤذن  بلبل  تسبیح خوان  و  صحن گول  شن دور        

   قیزیل گول دسته سی گلدسته لر باغ جنان اوزره

تمنای  سلاطین دور یوزین  سورتمک بو درگاهه      

     زهی رفعت که ایسته رصدردوشسون آستان اوزره

دئیرکن  عقل  ظاهر بین   منه شول قبه دور گویا    

       که  اولموش دور طلای  نابیله زرین جهان اوزره

جوابیم "نشئه"  اوله ی  مصرع   تاریخ  اوزره      

       ادب بیل مهر ساکن دور مطاف انس و جن اوزره

 

 

افشار دؤورونون باشقا شاعیر لریند ه ن بیری ده نادیر شاهین ایناقی(ندیم) "میرزا ذکی" (اؤلوم 1163ﻫ.ق) نادیر شاهین سیاستی داوامیندا تورکجه شعر توپلومو حاضیرلامیش دیر.9330 بیست ده ن عیبارت اولان بو شعر توپلومو تهران دا مجلس کیتابخا نا سیندا هله ده دورور[15].

 

 

 

 

---

[1]  [e-mail]

[2] -استر آبادی، عالم آرای نادری، 1/جیلد، ص5

[3] -ژان اوتر، سفرنامه، تهران 1363، ص 15

[4] - استر آبادی

[5] - صفا،ذبیح الله،تاریخ ادبیات در ایران ج5 : چاپ هفتم تهران 1371 ، ص394

[6] - استرآبادی، ص 42

-[7] استرآبادی، ص 132

[8] - استرآبادی، ص 310

[9] - استرآبادی، ص 450

[10] - استرآبادی، ص 460

[11] - سپنتا،عبدالحسین،منتخباتی از یادداشتهای ابراهام گاتوغی کوس، تهران1347، ص 24-25

[12] - همان،

[13] - استرآبادی، ص 460

[14] - لارودی،نورالله،زندگانی نادیر شاه پسر شمشیر،انتشارات ایران زمین چاپ دوم 1370 ص 294

[15] - استرابادی،ΙΙج .ص926