ارزیابی و نقد کیفیت نظام آموزشی –پژوهشی ایران مطالعه موردی: عدم بروز بودن سرفصل دروس در رشته مهندسی ژئوفیزیک
ارزیابی و نقد کیفیت نظام آموزشی –پژوهشی ایران
مطالعه موردی: عدم بروز بودن سرفصل دروس در رشته مهندسی ژئوفیزیک
دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی[1]
چکیده
امروزه یکی از عوامل توسعه پایدار کشورها در قالب توسعه همه جانبه کشور تلاش برای برداشت منابع زیرزمینی می باشد که این امر با توجه به هزینه کم مطالعات ژئوفیزیکی در مقایسه با سونداژ ، بدون انجام مطالعات ژئوفیزیکی ممکن نیست. روند روبه گسترش اکتشافات زیر زمینی و بررسی زلزله خیزی در ایران از یک سو و پیشرفت روزافزون کشورهای مختلف جهان در امر آموزش رشته ژئوفیزیک سبب گردید تا این رشته در سال 1336 به همت پروفسورحسین کشی افشار پایه گذاری شود. با توجه به ماهیت توجه به علم ژئوفیزیک در ایران به عنوان یک رشته تحقیقاتی هیچ کدام از مؤسسات آموزشی مادر نتوانسته علم ژئو فیزیک را به عنوان یک رشته تحصیلی کاربردی در بطن جامعه در دانشگاهها معرفی نمایند. بررسی سرفصل دروس هم نشان دهنده عدم بروز بودن برنامه درسی این رشته در ایران می باشد. این مقاله به بررسی و نقد آموزش علم ژئوفیزیک در ایران و تهدیدهای مطروحه در این رشته می پردازد.
واژه های کلیدی : ارزیابی، آموزش مهندسی،تحقیقات مهندسی، ایران ، ژئوفیزیک
Evaluate and review the quality of the educational- research system
Case Study: No incidence of courses in engineering geophysics
Today, sustainable development is one of the factors in the development of groundwater resources, which is attempting to withdraw it due to the low cost compared to geophysical probing, no geophysical studies, it is not possible. A developing trend of seismicity in underground exploration and development of one of the world's growing countries in the education field geophysics in 1336 was due to the efforts Prvfsvrhsyn field wiring is Afshar established. Due to the nature of science as a field in geophysical research institutions mother did none of Geophysics Science as a field of study in academia introduce functional society. . The syllabi of the course curriculum reflects the lack of expression in Iran. This paper examines the threats posed by Iran and geophysical review of science education in this field deals.
- مقدمه: رشته ژئو فیزیک وکاربردهایش
بدنبال گسترش اکتشافات زیر زمینی و بررسی زلزله خیزی در ایران و حهان از یک سو و نیاز روزافزون کشورهای مختلف جهان در امر آموزش رشته ژئوفیزیک و ضرورت توسعه علم ژئوفیزیک، اتحادیه بینالمللی شورای تحقیقات (IUS) و اتحادیه بینالمللی علوم (IUS) از ژوئیه 1957 تا دسامبر 1958 را سال ژئوفیزیک نامید و از تمامی ملل مختلف درخواست همکاری جهانی برای توسعه و پیشبرد این علم نمود[1]. این نیاز سبب گردید تا موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران به عنوان اولین مرکز علمی ژئوفیزیک ایران در سال 1336/1957 به همت پروفسورحسین کشی افشار پایه گذاری شده و از سال 1339 در ساختمان فعلی استقراریابد. مؤسسه ژئوفیزیک در بدو تاسیس با سه بخش زلزله‌شناسی، ژئومغناطیس و گرانیسنجی آغاز به فعالیت نمود و به تدریج در زمینههای آموزشی، پژوهشی وکاربردی علم ژئوفیزیک گسترش یافت. در مهر ماه 1349 کمیسیون منتخب هیات امنای دانشگاه تهران، دو گروه آموزشی فیزیک زمین و فیزیک فضا را تصویب و ابلاغ نمود[2].
باپیشرفت علم ژئوفیزیک در جهان و واقعیات جامعه علمی ایران مبنی بر احتیاجات صنایع مخصوصا صنعت نفت به ژئوفیزیک کاربردی علیرغم اینکه در حال حاضر، گروه فیزیک زمین موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران آموزش دانشجویان در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد در 5 گرایش زلزله‌شناسی، لرزهشناسی، مغناطیسسنجی، ژئوالکتریک و گرانیسنجی و دکتری در 4 گرایش زلزله‌شناسی، لرزهشناسی، الکترومغناطیس و گرانیسنجی را بر عهده دارد مؤسسسه ژئوفیزیک نتوانست پابه پای دنیا حرکث کند و احتیاج به کاربردی تر کردن ژئوفیزیک احساس گردید.
پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی ومهندسی زلزله با توجه به محور قرار دادان علم زلزله شناسی وعلوم وابسته به آن از قبیل ژئو تکنیک لرزه ای مدیریت بحران وآموزش همگانی زلزله در کوتاه مدت توانست به صورت تخصصی مسائل مر بوط به ژئوفیزیک را حل وفصل نماید.
با توجه به ماهیت توجه به علم ژئوفیزیک در ایران به عنوان یک رشته تحقیقاتی هیچ کدام از مؤسسات آموزشی مادر فوق نتوانسته علم ژئو فیزیک را به عنوان یک رشته تحصیلی کاربردی در دانشگاهها معرفی نمایند. کمااینکه عدم وجودرشته لیسانس این رشته در دانشگاهای ایران استخدام و کاریابی فارغ التحصیلان رشته ارشد ودکترای ژئوفیزیک را بام شکلات عدیذه ای همراه ساخت . چراکه استخدام درحوزه آکادمیک بسیارمحدود بوده و در بسیاری ازدانشگاههایی که دروس ژئو فیزیک ارائه می گردد تدریس آن ثوسط فارغ الثحصیلان غیرمرتبط با ژئوفیزیک ازجمله اکتشافات معدن و زمین شناسی اقتصادی که چند واحدی ژئوفیزیک خوانده اند تدریس میگردد.
- امکانات اموزشی ایران درژئوفیزیک
1.2 موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
همانطوریکه بیان شد موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران به عنوان قدیمی ترین مرکز ژئو فیزیک ایران ازسال 1349 کارآموزش ژئوفیزیک را در دوگروه اموزشی فیزیک زمین شامل مقطع کارشناسی ارشد(زلزله شناسی,گرانی سنجی, لرزه شناسی , ژئومغناطیس و ژئو الکتریک ( وپس از سال 1389 دکتری در 4 گرایش(االکترومغناطیس, زلزله شناسی, لرزه شناسی و گرانی سنجی ) وفیزیک فضا شامل مقطع کارشناسی ارشد و دکترا ی هواشناسی را شروع کرد[3].سرفصل دروس ارشد ژئوفیزیک به قرار زیر می باشد:
دوره کارشناسی ارشد رشته ژئوفیزیک - زلزله شناسی
دروس اجباری (15 واحد)
- زلزله شناسی
- - ژئوالکتریک
- فیلترهای دیجیتال
- لرزه شناسی
- تئوری امواج کشسان
- زلزله شناسی 2
- زلزله شناسی مهندسی
- لرزه زمینساخت
برای گرایشهای دیگر از ردیف 6 به بعد دروس اختصاصی آن رشته ارائه و تدریس می گردد.
دروس اختیاری (9 واحد)
- ژئودینامیک
- سمینار
2.2 پژوهشکده زلزله شناسی و مهندسی زلزله
با توجه به آسیب پذیری و واقعیت لرزه خیز بودن کشور، بر اساس پیشنهاد سازمان یونسکو و تصویب هیأت محترم وزیران، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله بر اساس قطعنامه 205/DR در بیست و چهارمین مجمع عمومی یونسکو و با مجوز شورای گسترش آموزش عالی در آذرماه 1368 تأسیس شد. این مؤسسه در پاییز 1378 بر اساس مصوبه چهارصد و هشتمین جلسه شورای گسترش آموزش عالی به پژوهشگاه ارتقاء یافت و در مردادماه 1380 اساسنامه جدید پژوهشگاه تصویب شد. تشکیلات جدید پژوهشگاه نیز در 22 شهریورماه 1386 به تصویب هیأت امنای پژوهشگاه رسید و از طرف وزیر علوم، تحقیقات و فنّاوری برای اجرا ابلاغ گردید[4]. پژوهشگاه براساس مصوبات شورای گسترش آموزش عالی از سال 1373 اقدام به برگزاری دوره‌های تحصیلات تکمیلی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا نموده است. این دوره‌ها عبارتند از:
* کارشناسی ارشد مهندسی زلزله: شروع 1373
* دکترای مهندسی عمران - مهندسی زلزله: شروع 1375
* دکترای ژئوفیزیک - زلزله شناسی: شروع 1380. این دوره با مشارکت دانشگاههای کمبریج، گرونبل - فرانسه، برگن - نروژ و آکادمی علوم روسیه برگزار می‌شود.
در سال 1391 تحصیلی 91-92 تعداد 40 نفر دانشجوی کارشناسی ارشد و 64 نفر دانشجوی دکترا در پژوهشگاه مشغول به تحصیل هستند[5].
سرفصل کارشناسی ارشد ژئوفیزیک عین سرفصل موسسه ژئوفیزیک می باشد و در دوره دکترای ژئوفیزیک دروس زیر ارائه می گردد:
- تحلیل سریهای زمانی پیشرفته
- زلزله شناسی پیشرفته
- زلزله شناسی جنبش شدید زمین
- لرزه زمین ساخت پیشرفته
- آمار و احتمالات پیشرفته
- لرزه نگارها و شبکه لرزه نگاری
- زلزله شناسی مهندسی و تحلیل خطر
- تئوری چشمه زلزله
- روشهای معکوس در حل مسائل ژئوفیزیکی
- - زلزله شناسی و انفجارات هسته ای
- سنجش از دور و زئوفیزیک
- مباحث ویژه[6].
به تدریج در دانشگاههای دولتی و آزاد نظیر دانشگاه اورمیه (گرایش لرزه شناسی ) دانشگاه صنعتی شاهرود (گرایش الکتریک، مغناطیس و لرزه)-دانشگاه صنعتی بیرجند –دانشگاه صنعتی کرمان- دانشکاه آزاد تهران شمال(کل گرایش ها( علوم تحقیقات – آزاد همدان (گرانی) و آزاد چالوس (زلزله) گرایش های مختلف ژئوفیزیک تاسیس گردید.
ضعف عمده این رشته ها با توجه به ماهیت تحقیقاتی بودن ژئوفیزیک در ایران عدم وجود مراکز پژوهشی ونبود داده های ژئوفیزیکی بود که به نوعی این مراکز کوچک را به یکی از دو مرکز فوق الذکر مادر وصل می کرد . به عنوان نمونه دانشکاه صنعتی کرمان فقط مگنومتر برای اکتشافات معدنی دارد و یا دانشگاه اورمیه علیرغم پذیرش دانشجو در گرایش لرزه شناسی دستگاه ژئوالکتریک دارد.
بررسی محتوای درسها ارائه شده توسط این دانشگاهها نشان می دهد مهمترین اشکال آموزشی رشته ژئوفیزیک در ایران نبود دوره لیسانس این رشته در ایران می باشد. لذا محتوای درسی پاره ای از دروس در رشته کارشناسی ارشد ژئوفیزیک منطبق با برنامه درسی دوره لیسانس ژئو فیزیک سایر کشورها می باشد . به عنوان مثال کل دروس ارائه شده در 1.2. در مقطع لیسانس کشور همسایه ترکیه تدریس می گردد و حتی سرفصل دروس کارشناسی ژئوفیزیک ترکیه از سرفصل دروس ارشد ژئوفیزیک ایران غنی تر است[7].
- امکانات تحقیقاتی ژئوفیزیک در ایران
همانطوریکه اشاره گردید فلسفه تاسیس ژئوفیزیک در ایران به مدت حداقل یک دهه بعد تحقیقاتی آن بود که توانست در بسیاری از شاخه های مرتبط با صنعت در ایران پیشرفت خوبی داشته باشد. مانند رشته زلزله شناسی که براساس مصوبه هئیت دولت از تیر 1384 مسئولیت مدیریت اطلاعات لرزه ای کشور را بر عهده گرفت[8]. موسسه ژئوفیزیک بر اساس مصوبه (مورخ 16/3/1384) وزرای عضو ستاد پیشگیری و مدیریت بحران در حوادث طبیعی و سوانح غیرمترقبه، موظف به بررسی و تحلیل پیش‌نشانگرهای وقوع زمین‌لرزه گردید[9]. این مرکز دارای 11شبکه لرزه نگاری دیجیتال 4 پایگاه لرزه نگاری آنالوگ ودارای 60ایستگاه سه مؤلفه ای لرزه ای می باشد. با این وجود مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با بسیج امکانات به روز علمی در ایران توانست در بعد مهندسی زلزله گوی سیقت را از مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ببرد و با تلفیق زلزله شناسی با مهندسی زلزله و ژئوتکنیک لرزه ای گامهای ارزنده تحقیقاتی در این مورد بردارد.
1.3 . امکانات تحقیقاتی مؤسسه بین المللی زلزله شناسی ومهندسی زلزله
مؤسسه بین المللی زلزله شناسی ومهندسی زلزله دارای پژوهشکده های زلزله شناسی ،مهندسی ژئوتکنیک ، مهندسی سازه، مدیریت خطر پذیری و بحران ،مراکز ملی شبکه لرزه نگاری باند پهن ایران ومرکز ملی پیش بینی زلزله می باشد[10]. در بعد آزمایشگاهی و دستگاههای ژئوفیزیکی و زلزله شناسی دارای دستگاههای تحقیقاتی نظیرشتابسنج FBA-11 ، لرزه سنج میان دوره WR-1 ، شتابسنج وشتابنگارگورالپ مدل CMG-5TD ، آنتن فرستنده سیستم تله متری WILAN، دستگاه لرزه نگاری ABEM-MK6 ودستگاه ژئوالکتریک می باشد. ایجادمرکز پیش بینی زلزله جهت ایجاد بستری مناسب برای ساماندهی هماهنگی وهدایت فعالیتهای علمی وفنی مرتبط با پیش نشانگرها وپیش بینی زمین لرزه درسال 1383 بامجوز شماره 4591/22 مورخ 4/7/83 ازسوی وزارت علوم تحقیقات وفناوری به پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی ومهندسی زلزله ابلاغ شد دراین ابلاغیه برشکل گیری مرکزبادوگروه " ژئودینامیک " و"فیزیک وزمین وفضا" تاکید شده است مرکزملی پیش بینی زلزله ازآذرماه 86 ساماندهی وضع موجود وجذب نیروی انسانی متخصص رابه منظور فعالیت به صورت یک شبکه علمی در زمینه پیش بینی زلزله آغاز نمود[11].
درپژوهشکده زلزله شناسی پردازش، تحلیل وتفسیرداده های لرزه خیزی به منظور شناخت ساختمان پوسته وگوشته فوقانی گسل های فعال وزون های لرزه خیز درایران . بهینه کردن مدل سرعتی پوسته جهت بهبود دقت مکانیابی زمین لرزه های ایران و نهایتا بهبود دقت مطالعا ت تحلیل خطر زمین لرزه مورد توجه قرار گرفت که این برنامه ها پویاتر از برنامه های موسسه ژئوفیزیک می نمود.
در گروه زمین ساخت یا سایزموتکتونیک شناخت دقیق سرچشمه های لرزه زای پوسته ایران زمین، سازوکار گسلهای فعال ومطالعات لرزه زمین ساختی بررسی می گردد وبرای نیل به این مقصود بر نامه های زیر دنبال می گردد:
- · تهیه نقشه های تفصیلی گسلهای فعال ؛
- · مطالعه تغییر شکل پوسته با استفاده ازGPS ؛
- · برسیهای دیرینه لرزه شناختی بر روی افزارهای گسلی ؛
- · تعیین جهت تنش تکتو نیکی درمناطق مختلف ایران ؛
- · شناخت دقیق سرچشمه های لرزه زا برای بکارگیری در بررسیهای برآورد خطر زمین لرزه در ساختگها وابنیه مهندسی [12].
گروه زلزله شناسی مهندسی کاربردی ترین بخش پژوهشکده می باشد که دارای اهداف پردازش داده شتابنگاری، تهیه بانک اطلاعاتی شتابنگا شتها ،ِ شناخت ویژگیهای شتابنگاشتها ،ِ تدوین روابط لرزه خیزی وکاهندگی، تحلیل خطر زمین لرزه، ِ تهیه نقشه های پهنه بندی خطر زمین لرزه وتدوین طیف های طراحی مدل سازی جنبش نیرومند زمین، بر آورد پارامترهای چشمه با استفاده از داده های جنبش نیرومند زمین، مطالعه Q، زمین لرزه های القایی می باشد.
برنامه های زیر جهت نیل به اهداف فوق اجرا می گردد:
- · پهنه بندی خطر زمین لرزه ای ایران برای دوره بازگشت های مختلف وروز آمد کردن ها؛
- · بر اوردن جنبش نیرومند زمین بر پایه تحلیل تنش کولمب ؛
- · سامانه هشدار سریع زمین لرزه برای ایران بر پایه داده های شبکه های محلی وملی شتابنگاری ؛
- · مطالعه شدت زلزله در ایران ( تهیه کاتولوگ وارائه مدل کاهندگی شدت زلزله )؛
- · توسعه شبکه های محلی ومنی شتابنگاری زلزله ها وتهیه کاتالوگ ؛
- · مطالعه پارامتر های ومدلسازی سریع چشمه های زمین لرزه براساس جنبش نیرومند زمین ؛
- · مطالعات طیف پاسخ جنبش زمین وتوسعه طیف های طراحی برای نواحی مختلف ایران ؛
- · تحلیل اثر توپوگرافی وساختگاه در ایستگاههای شتابنگاری ؛
- · توسعه مدل کاهندگی ایران زمین ومنطقه ومطالعه پارامترهای کاهندگی کاپا وQ درایران ؛
- · مطلالعه مدلسازی وتخمین خطر در ناحیه نبودهای لرزه ای
- · شبیه سازی شتابنگاشتهای مصنوعی ؛
- · توسعه وتولید نرم افزارهای مرتبط بازلزله شناسی مهندسی ؛
- · مطالعه زمین لرزه القائی در اثر مخازن سدها میدان های نفت گاز وانفجارات در معا دن [13].
در بعد لرزه شناسی رقابت شرکت نفت و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران هم چشمگیربود. موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران دارای تجهیزاتی شامل دستگاه 12 کاناله ( 28 -12CHGT)24کاناله (24ِِCH)ّABEM وشش کاناله 6-OYO-CH دستگاه درون چاهی ونرم افزارهای مختلف می باشد با اینحال شرکت نفت با ایجاد شرکت عملیات اکتشاف نفت وپژوهشگاه صنعت نفت ایران گام مهمی در ارتباط ژئوفیزیک لرزه ای کاربردی با صنایع مخصوصا صنعت نفت برداشت .
- امکانات ژئوفیزیکی شرکت نفت ایران
زمینه های فنی تخصصی اصلی سرویس ها وخدمات شرکت نفت در برگیرنده چرخه کاملی از فرآیندهای اکتشاف نفت وگاز است که عبارتند ازارائه با کیفیت خدمات مطالعات زمین شناسی انجام عملیات لرزه نگاری خشگی مناطق باتلاقی و آبهای عمیق کم عمق به روش های دو بعدی و سه بعدی ؛ پردازش تعبیر وتفسیر داده ها ی لرزه نگاری ، خدمات ژئوفیزیک مهندسی نفت، خد مات مهندسی راه و سا ختما ن، حفاری خشکی به همراه بخش زیادی ازسرویس ها وخدمات مربوطه آن[14].
بسیاری خدمات تخصصی دیگر شرکت عملیا ت اکتشاف نفت علاوه بر امکا ن ارائه باکیفیت خدمات لرزه نگاری قادر است با برخورداری از تجهیزات لازم نسبت به انجام مطالعات غیر لرزه ای از قبیل عملیات برداشت اطلاعات با استفاده از روش های گرانسینجی و مغناطیس در اکتشا ف منابع نفت وگا ز نقش مهمی ایفا می نمایند زیرا که قادرند به خوبی ساختارهائی را که عموماَ نشا ن دهنده وجود گسل ها می باشند را مشخص نمایند . گسل ها در تسهیل حرکت رو به بالا ی نفت وگاز نیز تشکیل تله های هیدروکربوری و در نتیجه ایجاد منابع زیر زمینی نفت وگاز موثر هستند[15].
یکی ازبهترین وباسابقه ترین خدمات قابل ارائه توسط شرکت عملیا ت اکتشا ف نفت مربوط به طراحی مشاوره انجام ونظارت بر اجرایی مطالعات ژئو فیزیک خصوصاَ انجام عملیات بر داشت لرزه نگاری است .مطالعات ژئو فیزیکی یکی از متداولترین روش های است که توسط شرکت های اکتشا ف وتوسعه نفت وگاز به منظور پی بردن به ساختار ووسعت ساختمانهای زمین شناسی تحت الارضی برای توسعه میادین نفت وگاز به کاربرده می برند.
مطالعات لرزه نگاری یکی از این روشهای ژئو فیزیکی به شمار می رود که در برگیرنده فعالیتهای مختلف از قبیل عملیات برداشت وپردازش وتعبیر وتفسیر داداه های لرزه نگاری می با شد . نتایج حاصل از عملیات برداشت پردازش نهایتاُ با استفاده از نرم افزارهای خاص که بعضا بصورت انحصاری تولید وبهره برداری می شوند جهت ساختن مدل های گرافیکی از ساختارهای زیر زمینی مورد استفاده واقع می گردند.
انواع خدمات قابل ارائه در این زمینه عبارتند از:
- · مشاوره طراحی وانجام عملیات لرزه نگاری به روش دو بعدی ؛
- · مشاوره طراحی وانجام عملیات لرزه نگاری به روش سه بعدی ؛
- · مشاوره طراحی وانجام عملیا ت VSP؛
1.4. برداشت دادهای لرزه نگا ری خشکی :
در لرزه نگاری دو بعدی که با هدف ارائه شمای کلی از ساختارهای زیر زمینی انجام می شود برداشت داده ها بر روی خطوط لرزه نگاری و در نقاط با فواصل نسبتا زیاد انجام می شود در حالی که در لرزه نگاری سه بعدی این خطوط نقاط ازتراکم بیشتری برخوردار بوده که پس ازپردازش داده ها امکا ن تهیه تصاویر سه بعدی از افق های زیر سطحی را فراهم می نماید.
شر کت عملیا ت اکتشا ف نفت تخصص کافی در ارائه خدمات کامل ژئو فیزیکی شامل عملیات لرزه نگاری دوبعدی وسه بعدی جهت برداشت داده های لرزه نگاری با کیفیت بالا در دشت کوهستان مناطق "ٰTraasition Zone " وهمچنین دریا برای کارفرمایان خود را دارد . در بعد خارجی نیز این شرکت توانسته با کشورهای زیادی همکاری مستمر داشته باشد:
پردازش داده های لرزه ای برای ارتباط دادن مرحله برداشت اطلاعات ژئو فیزیکی ومرحله تعبیر وتفسیر آنها حیاتی است انجام این امر نیازبه دقت بالا وسرعت عمل دارد . هدف مادر شرکت عملیات اکتشاف نفت پردازش داده های ژئوفیزیکی به منظور بدست آوردن دقیق ترین وواضح ترین تصویر از ساختارهای زیر سطحی می باشد . این شرکت با استفاده ازمجموعه کاملی از نرم افزارهای تخصصی پردازشی قادر به پردازش داده های لرزه گاری دو ، سه و چهار بعدی برداشت شده ازمناطق خشکی و دریائی می باشد.
proMax GeoCiusterو GEOVecteur از جمله نرم افزارهائی هستند که در مرکز پردازش شرکت عملیات نفت برای پردازش با کیفیت بالای داده های لرزه نگاری دو بعدی وسه بعدیخشکی ودریائی ونیز داده های VSP مطابق خواست شرکت های کارفرما استفاده می شود.
موارد زیر ازجمله خدمات مراکز پردازش شرکت عملیات اکتشاف نفت می باشد:
- · پردازش داده های لرزه نگاری 2بعدی و3 بعدی خشکی ودریائی ؛
- · باز خوانی داده های لرزه نگاری؛
- · آماده سازی مقاطع لرزه نگاری ؛
- · اماده سازی نمودارهای چاه پیمائی ؛
- · تعبیر وتفسیر داده های لرزه نگاری دو بعدی خشکی ودریائی[16].
درگرایش ژئومغناطیس این بخش دارای آزمایشگاههای پالئو مغناطیس، رصد خانه مغناطیس سنجی، دستگاههای مگنتومتر، پروتون واریومتر، دستگاه مگنتوتلوریک ، دستگاههای اندازه گیری مطلق وتئودولیت مغناطیس می باشد .
- پژوهشگاه صنعت نفت ایران
پژوهشگاه صنعت نفت درابتدا با نام " اداره توسعه و تحقیقات شرکت ملی نفت ایران " درسال 1338 تاسیس شد. هدف اولیه این سازمان تحقیق و پژوهش درزمینه کاربرد مواد نفتی بوده است. بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، نام این سازمان به مرکز پژوهش و خدمات علمی تغییر یافت و به توسعه فعالیتها درراستای اهداف فوق پرداخت. سپس طبق موافقت نامه اصولی سال 1368 شورای گسترش وزارت فرهنگ و آموزش عالی، به عنوان " پژوهشگاه صنعت نفت" با هدف انجام تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای نامیده شد و به فعالیتهای خود ادامه داد[17]. بخش ژئوفیزیک این پژوهشگاه یکی از مهمترین بخشهای تحقیقاتی می باشد که دارای زمینه های پژوهشی زیر می باشد:
طراحی عملیات لرزه ای سه بعدی
کنترل کیفیت ونظارت بر عملیات خشکی ودریا
آنالیز سرعت داده های لرزه ای کوچ لرزه ای والگوریتم ها
معادلات موج
تصویر سازی لرزه ای
پردازش دادهای لرزه ای
تفسیر ساختمانی و گسل ها
آنالیزمشخصه های لرزه ای
آنالیز رخساره های لرزه ای
چینه شناسی لرزه ای وتوالی های رسوبی
تغییرات دامنه با دورافت ( AVO)
وارون سازی داده های لرزه ای
پردازش وتفسیردادهای VSP
مدل سازی سرعت
تبدیل به عمق داده های لرزه ای
فیزیک سنگ وضرایب الاستیک
مطالعا ت ودرمدل سازی چهاربعدی لرزه ای
ویژگی های لرزه ای وتخمین پارامترهای مخزن[18].
- دانشگاه صنعتی شاهرود
دانشگاه صنعتی شاهرود دانشگاهی بزرگ و در حال توسعه است که با پیشینه ای بیش از 37 سال در شهر شاهرود در شمال شرق ایران قرار دارد. این دانشگاه هم اکنون با دارا بودن 2 پردیس فعال دانشگاهی در 100 رشته و گرایش از جمله ژئوفیزیک به فعالیت مشغول است. [19]. این دانشگاه علیرغم قدمت نه چندان فعالیتهای زیادی در موضوعات ژئوفیزیک کاربردی برداشته است . گروه ژئوفیزیک این دانشگاه دارای امکانات زیر می باشد:
1.6. آزمایشگاه ژئوالکتریک ، ژئو مغناطیس وIp
این آزمایشگاه مجهز به دستگاههایی برای اندازه گیری مشخصه های الکترومغناطیس در حوزه فرکا نس، اندازه گیری مقاومت الکتریکی زمین می باشد [20].
2.6.آزمایشگاه لرزه شناسی
این آزمایشگاهع مجهز به دستگاه لرزه نگار می باشد. توانایی دیدن اثر یک یا چند موج بازگشتگی وتجزیه وتحلیل سریع ودقیق امکان فیلتر کردن وتجزیه وتحلیل طیفهای مختلف فرکانسی دارای نشان دهنده سرعت موج شکسته شده برای بررسی سریع Target این مطالعات در تعیین شکستها وحفرات کارستی، انجام عملیات شکست مرزی و بازتابی، در خواستهای مطا لعات سد، فونداسیون سازه های عظیم و مطالعات تومو گرافی لرزه ای، انجام عملیات های در ون چاهی در اکتشافات نفت و بدست آوردن ضرایب دینامیکی خاک با استفاده از سرعت لایه ای کاربرد دارد [21].
3.6.آزمایشگاه مغناطیس سنجی
این آزمایشگاه مجهزبه دستگاه مغناطیس سنج (magnetometer) می باشدکه برای اندازه گیری شدت میدان مغناطیسی وگرادیومتری مغناطیسی مواد و سنگهای زیر سطح زمین مورد استفاده قرار می گیرد. بدین ترتیب می توان مواد وسنگهای دیا مغناطیس پارا مغناطیس وفرومغناطیس را از یکدیگر تشخیص داد . این دستگاه شدت میدان مغناطیسی کل زمین برحسب نانو تسلا در ایستگاههای صحرایی وایستگاه مبناء را اندازگیری می کند. اندازه گیریها در هر ایستگا بطور سریع (درحد ثانیه) انجام می شود و نتایج بصورت پروفیلها و نقشه های مختلف مغناطیسی (دوبعدی وسه بعدی) ارائه می گردد. دستگاه مورد نیاز مجهز به یک سنسور مغناطیسی حاوی سیال هیدروکربوری مانند نفت برای تولید پروتون بوده و بر اساس روش فیزیکی تشدید مغناطیسی هسته ای (پروتون) عمل می کند. مطا لعات مغناطیس سنجی در اکتشافات مستقیم کانسارهای آهن وسایر کانسارهای فلزی وغیر فلزی بطورغیر مستقیم کاربرد فراوانی دارد. علاوه بر این برای تشخیص عمق وصخامت سنگ بستر برخی کاربردهای مهندسی دیگر وهمچنین در اکتشافات ذخایر ژئوتر مال برای تعیین عمق هم دمای کوری بکاربرده می شود. [22].
- مرکز تحقیقات مسکن
مرکز تحقیقات مسکن در سال 1384 تاسیس گردید. بخش زلزله شناسی مهندسی این مرکز تحقیقاتی عمدتا در موضوع تحقیقات مسکن فعالیت دارد ودارای فقط یک عضو هیئت علمی می باشد . بخش زلزله‌شناسی مهندسی، به منظور انجام تحقیقات در زمینه زلزله‌شناسی از دیدگاه مهندسی، لرزه زمینساخت و برآورد خطر زمین‌لرزه شکل گرفته است. این بخش تحقیق و مطالعه جهت تهیه و تدوین آیین‌نامه‌ها و ضوابط و دستورالعمل‌هایی برای مطالعات فوق، تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی و ریز پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه، برآورد پارامترهای مورد نیاز برای طراحی ساختمانهای مقاوم در برابر زلزله و نیز بررسی آسیب‌پذیری ساختمانهای موجود را بر عهده دارد. بخش ژئوفیزیک این مرکز دارای امکانات زیر می باشد:
دستگاه ژئو الکتریک
دستگاه شتابنگار آنالوگ SMA1
دستگاه شتابنگار SSA2
دستگاه شتابنگار CMG-5TD
پنج عدد دستگاه لرزه نگار پرتابل (SEDIS) [23].
بخش زلزله شناسی مهندسی طرح های پژوهشی زیادی را به انجام رسانده ویادر دست اجرا دارد[23].
- امکانات غیر دولتی وشرکتهای خصوصی
شرکت های خصوصی جهت ارائه خدمات مهندسی مشاور در زمینه ژئوفیزیک زمین شناسی وخدمات اکتشافی به منظور القاء و ارائه خدمات و دانش فنی ، مهندسی و برآوردن نیازهای کارشناسی زمینه های نفت گاز و معادن وطراح های بزرگ عمرانی تاسیس گردیده است. این شرکتها با دارا بودن پتانسیل کارشناسی کار آزموده و سخت افزار ونرم افزار های مناسب در زمینه گسترده ای از خدمات مهندسی مشاور نظیر پتانسیل یابی و اکتشاف مقدماتی و تفصیلی معادن، بررسیهای ژئوشیمیایی، طراحی، استخراج وفنآوری معادن، حفاری معادن، کانه آرایی وطراحی پایلوت پلانت، مطالعات زمین شناسی مهندسی، بررسی مسیر لوله های نفت گاز و آب، بررسی منا بع آب ، نفت وگاز و...مطالعات منابع آب کارستیک، بررسی ساختگاه سدها، تونل ها و پروژه های مهم عمرانی بررسیها واکتشافات ژئو فیزیکی، زلزله شناسی، پهنه بندی لرزه ای، ریز پهنه بندی گستره شهرها، پترو فیزیک ومکانیک سنگ، مخازن نفت وگاز، شبیه سازی مخازن ومعادن ارئه خدمات می نمایند .
ازمهمترین این مهندسین مشاور ژئو فیزیک می توان نام برد:
شرکت پادیاب تجهیز، شرکت زمین کاو گستر، شرکت زمین شناسی مهندسی وعلوم زمین امید ، شرکت لرزه نگار پارسیان ؛ شرکت ژئو بایت ؛ شرکت ژئو فیزیک دانا ؛ شرکت زمیران ؛ شرکت لرزه نگاری ژرف کاو ؛ شرکت زمین سولار سیستم ؛ شرکت تراث پرشیا ؛ شرکت پترو کاو ؛ شرکت کد کم ایران ؛ شرکت زمین بخش رایان ؛ شرکت مشاورین زمین فیزیک ؛ شرکت زمین آب پی ؛ شرکت مشاورین زمین فیزیک ؛ شرکت پارس پترو زاکرس ؛ تهران پادیر.
- بحث و نتیجه
به نظر می رسد رشته ژئوفیزیک علیرغم تاسیس در سال 1336 شمسی و گذشت تقریبا55 سال از عمر تاسیسش در ایران چه در بعد آکادمیک و چه در بعد تحقیقاتی نتوانسته هم پای جهان حرکت نماید. علل عدم توسعه یافتگی آنرا می توان در زیر برشمرد:
الف) عدم تاسیس مقطع کارشناسی رشته ژئوفیزیک در ایران و بالتبع نامفهوم بودن کارایی این رشته در صنعت و مشاوره به صورت عام
ب)دخالت در تدریس و انجام ناقص پروژه های ژئوفیزیکی توسط مهندسین عمران، زمین شناسها و حتی پاره ای از متخصصین جغرافیا
ج) عدم تناسب رشته و گرایشهای ژئوفیزیک با مناطق مختلف دانشگاهی و تمرکز آن در پایتخت
د) بروز نبودن تکنولوژی و ابزار مهندسی ژئوفیزیک به سبب کم توجهی به آن
برای رفع این موانع پیشنهاد می گردد:
الف) تاسیس کارشناسی ژئوفیزیک
ب) پخش کردن رشته ها و گرایش های ژئوفیزیک به کل مناطق دانشگاهی ایران
ج) تاسیس نظام مهندسی ژئوفیزیک برای تدوین آئین نامه های اجرایی این رشته در مهندسی
منابع
- http://geophysics.ut.ac.ir/Fa/Moarefi/Moarefi.asp
- http://geophysics.ut.ac.ir/Fa/Moarefi/Moarefi.asp
- http://geophysics.ut.ac.ir/Fa/Group/ZaminGroup.asp#01
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=292&Itemid=1092
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=235&Itemid=877
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=235&Itemid=877
- https://doc-0s-3o-docs.googleusercontent.com/docs/securesc/ha0ro937gcuc7l7deffksulhg5h7mbp1/usog20qmr3gcsbl2n50477j4suffrqtd/1359144000000/11487908622458536869/*/0BwLl69O540k6RTVwMXphbDFSZUE
- http://geophysics.ut.ac.ir/Fa/News/NewsDetail.asp?ID=22
- http://rcep.ut.ac.ir/Fa/
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=292&Itemid=1092
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=56&Itemid=894
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=74:1387-08-29-12-18-16&catid=49:1387-08-28-10-59-24&Itemid=73
- http://www.iiees.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=74:1387-08-29-12-18-16&catid=49:1387-08-28-10-59-24&Itemid=73
- http://www.oeoc.ir/
- http://www.oeoc.ir/Content/Content.aspx?PageCode=93
- http://www.oeoc.ir/Content/Content.aspx?PageCode=94
- http://www.ripi.ir/tabid/101/Default.aspx
- http://www.ripi.ir/upstream/tabid/500/Default.aspx
- http://www.shahroodut.ac.ir/fa/administration/index.php?id=1
- http://www.shahroodut.ac.ir/fa/schools/index.php?id=S010
- http://www.shahroodut.ac.ir/fa/schools/index.php?id=S010
- http://www.shahroodut.ac.ir/fa/schools/index.php?id=S010
- http://www.bhrc.ac.ir/portal/Default.aspx?tabid=103