نگاهی به زلزلههای بزرگ و مخرب معاصر آذربایجان (1900 تا 2009 میلادی)
دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی[1]
1924م (19فوریه)(قره داغ، شمالشرق اهر): در این سال زلزله ای در ساعت شش و پنجاه ونه دقیقه و پنجاه ونه ثانیه به وقت جهانی کوهستانهای قره داغ را در هم کوبید(بربریان 1977) که بزرگی این زلزله را 7/5= M تا 0/6=M برآورد کرده اند. مختصات رو مرکز این زلزله 90/38 شمالی و 60/47 شرقی تعیین شده است. بربریان (1977) شدت این زلزله را I =VII در مقیاس مرکالی اصلاح شده برآورد کرده است.
1930م ( 6 مه )(سلماس): روز سه شنبه 16 اردیبهشت 1309 هـ .ش زلزله ای که بزرگی آن را 5/5= M درجه برآورد کرده اند سلماس را در ساعت 10صبح تکان داده و باعث خرابی چند دکان و خانه شده تقریباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتی از اهالی شهر را تخلیه کردند. روستاهای هفتوان، کوچه میش و کلشان تخریب شدند در هفتوان، چند خانه به کلی فرو ریخته و یک زن با یک کودک زیر آوار ماندند در کوچه میش و کلشان تقریباً تمام خانه ها تخریب و در هر کدام یک نفر کشته شدند. در روستاهای دیگر سلماس آسیب ها کمتر بود مثلاً در کهنه شهر، پتهوئر(Pata ver ) سارنا، پیه جوک (Payajuk) چند خانه فروریخت و بیشتر آنها ترک خوردند در دیگر روستاها نظیر محلم، اؤله ، خسروا، دیریش و مغانجوق بیشتر خانه ها ترک خوردند. کمی دورتر از رو مرکز زلزله که آن را بربریان (1977) و بولتن مؤسسه ژئو فیزیک 15/38 درجه شمالی و 75/44 درجه شرقی (منطقه تمر، شورگل) برآورد کرده اند. در روستاهای حبشی، اختاخانا، یوشانلو، خان تختی، عیان و سنجی تنها چند دیوار ترک خوردند. این زلزله که در حقیقت پیش لرزه اصلی زلزله مهیب سلماس بود این اثر را داشت تا به مردم سلماس و روستا های اطراف هشدار ترک خانه ها را بدهد و بدینسان جان خود را از زلزله های احتمالی نجات دهند در این میان نقش فرمانده سرباز خانه سلماس چشمگیر بود. فرمانده پادگان سلماس ضمن هشدار به مردم سلماس از بابت نخوابیدن در زیر سقف سنگین خانهها تمام سربازان پادگان سلماس را به حالت آماده باش در خارج پادگان نگه داشته بود که آمادگی و کمک این سربازان در فردای آن زلزله در بولتن های مهم زلزله نگاری جهان در ساعت هفت وسه دقیقه و بیست و دو ثانیه به وقت جهانی حدود ساعت ده صبح به وقت محلی ثبت شده است. پانزده ساعت بعد در نیمه شب همانروز زلزله ای با قدرت خیلی بیشتر از اثر این زلزله سلماس را بکلی تخریب کرد.
1930م(7مه)(سلماس): این زلزله که بزرگی آن را بربریان (1974) 4/7=M و مؤسسه ژئوفیزیک 2/7=M برآورد کرده است یکی از مخربترین زلزلههای آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می باشد بطوریکه سال 1930در تاریخ زلزله شناسی بنام 1930سلماس ثبت شده است. پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمهشب سهشنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه 17 اردیبهشت زلزله اصلی در ان واحد موجب تخریب کامل دیلمقان dilmgan و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیبها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد.
پس از زلزله در 10کیلومتری شمال گسل سلماس یک چشمه آب گازدار هیجده درجه بوجود آمد که در سلماس زلزله بولاغی (چشمه زلزله) نامیده شد. این چشمه بعدها پس از زلزله ها مخصوصاً زلزله 22 ژوئن 1973 سلماس رنگ گل به خود گرفت. در نتیجه این زلزله سطح ایستابی منطقه موقتاً بالا رفته و مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودی به سطح پیشین خود فرو نشست. آب دریاچه که خیلی پایین رفته بود به تدریج بالا آمد و زمین لغزشهای متعدد در دره سلماس و در شیبهای لشکران و سایر مناطق رخ داد که ریزش تپه های باستانی هفتوان تپه و دیریش تپه قابل ملاحضه بود. امبرسیز(1982) شعاع تخریب زلزله را 23 کیلومتر و شعاع احساس را350 کیلومتر برآورد کرده است یعنی این زلزله در بغداد و تفلیس احساس شده است.
این زلزله گسلشی همراه بود که هنوز هم قابل مشاهده است و می توان آنرا بر روی زمین به گونه ای ناپیوسته در طول حدود شانزده کیلومتر از شمالغرب شورگؤل (shor gol) تا همسایگی کهنه شهر دنبال کرد. در بیشتر مسیر آن که دارای گرای 300درجه است می توان درباره جهت جنبش واقعی گسل جنوب سلماس داوری کرد که راستگرد است اما بجز در دو نقطه جابجایی افقی راستگرد یک و 4 متری قابل اندازه گیری است. مقدار جنبش را نمی توان تعیین کرد. بین شورگؤل و محل تقاطع گسلش با زولاچای، طرف شمالشرقی شکستگی گسله پایین افتاده است. مقدار جابجایی قائم متغیر است و در برخی جاها افت ظاهری به 4 تا6 متر می رسد. اثر گسیختگی پس از کهنه شهر دیگر قابل مشاهده نیست با این همه اطلاعات محلی دلالت بر آن دارد که این اثر در طول شش تادوازده کیلومتر دیگر در همان راستا در طول کناره جنوبغرب دوشوان چای ادامه داشته است. در شمالغرب دئریک، شکستگی گسله دیگری را در سنگ و آبرفت میتوان دید که در طول حدود سه کیلومتر با گرای 50تا 60 درجه کشیده شده و طرف غرب آن پایین افتاده است. رشته پس لرزه ها در حدود سه ماه ونیم دنباله داشت و بزرگترین پس لرزه در 8 مه (18 اردیبهشت) سبب ریزش در شرفخانه، خوی و قوطور شد. در دشت سلماس نصف روستای شکریازی نابود و چهار نفر کشته شد. این پس لرزه همچنین روستاهای گیوران، میرعمر، راویان و چالیان در جنوب قوطور را که پیشاپیش در اثر لرزه اصلی ویران شده بود تقریباً به کلی ویران و به ناحیه ای که در اثر لرزه اصلی زیان شدیدی ندیده بود به سختی آسیب رساند. در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس، مساجد و بقاع قدیمی، مناره قرون وسطییی میرخاتون، پلهای قدیمی از بین رفت.
پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جدیدی در یک کیلومتری دیلمقان ـ در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهر سازی و مهندسی و به صورت شطرنجی مهندس اسدالله خاورزمین احداث و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه زمین مناسبی جهت خانه سازی و اسکان داده شد. از ویرانه های سلماس امروزه چیزی باقی نمانده است، بجز پایه دیوارهای مسجد آقا«آقامچیدی» و سنگهای منشوری شکل ستونهای مسجد که جای دارد محل این آثار توسط میراث فرهنگی حصار کشی شده و بعنوان یادگاری از زلزله مشهور و ویرانگر 1930م سلماس برای آیندگان جهت عبرت و برنامه ریزی اصولی جهت تلاش برای بسط دانش زلزله شناسی و مهندسی زلزله در منطقه استفاده گردد.
1931م(27آوریل)(زنگه زور): زلزله ای بزرگ به بزرگی 5/6= M منطقه زنگه زور در شمال ارس را درهم کوبید. این زلزله د ر ساعت شانزده و پنجاه دقیقه و پنجاه و چهار ثانیه به وقت G MT در مختصات 45/39 درجه شمالی و 46 درجه شرقی به وقوع پیوسته است.
1965م(10فوریه)(جنوبشرق بستان آباد، تبریز): زلزله ای به بزرگی 1/5= M در ساعت شانزده و نه دقیقه و پنجاه ثانیه به وقتG MT منطقه بستان آباد و روستای علی خلج را درهم کوبیده، هفت روستا تخریب و نزدیک به پنج نفر کشته شدند. مختصات اسپی سنتری زلزله 4/37 درجه شمالی و 1/47 درجه شرقی بوده است(شکل 26).
1966م(20مارس)(ماکو): در این سال سلسله زلزله هایی که ار 20مارس 1966 م شروع شد ماکو و روستاهای شمال آنرا به شدت تکان داد. در اثر شوک اصلی این زلزله در 20مارس (اواخر اسفند) در روستای دانالو، دو خانه فرو ریخته و در روستاهای قره تپه، قیزیل داغ، هندیوار و میلان خانه ها ترک دار شدند.اینزلزله در محدوده روستاهای دارقاگؤلی، باغ ب، قایوت، کیشمیش تپه، بازرگان، یاریم قیه و قره عینی هیچ تخریبی نداشته و فقط سبب تکان مختصر مناطق فوق الذکر شده بود. شدت احساس این زلزله در مناطق فوق I=VI برآورد شده است. طی 19 مارس تا 8 آوریل 1996 بیش از 40زلزله منطقه ماکو را تکان داد بنابراین می توان زلزله 1966ماکو را از نوع دسته و گروه زلزله (swarm ) دانست که در نوع خود در آذربایجان بی نظیر است(شکل 27).
1968م(29آوریل)(ماکو): در ساعت 8 شب دوشنبه 9 اردیبهشت 1347 شمسی زلزله ای به بزرگی 3/5=M بدون هیچ پیش لرزه ای مساحتی بین هشت هزار کیلومتر مربع در شمالغرب آذربایجان را تکان داده موجب تخریب مناطق وسیعی در ماکو و روستاهای اطراف شد. اپی سنتر این زلزله در 20کیلومتری غرب ماکو در 28/38 درجه شمالی و 30/44 درجه شرقی ذکر شده است. در اثر این زلزله بیش از 90روستای ماکو آسیب دیده و ده روستا بطور صد درصد نابود و سی و هفت تن نیز کشته و چندین صد راس گاو و گوسفند در زیر آوار تلف شدند(شکل27).
1970م(14مارس)(خوی): در اثر زلزله ای به بزرگی 3/5= M شهر خوی تکان خورده و ناحیه بدلان در غرب شهر خوی تخریب و بیش از چهار نفر در اثر زلزله کشته شد. این زلزله در ساعت پنج و بیست و یک دقیقه و چهل و چهار ثانیه در عمق 23 کیلومتری زمین در مختصات رو مرکزی 6/38 درجه شمالی و 7/44 درجه شرقی رخ داد(به نقل از USCGS). این زلزله را می توان به گسل وار منسوب دانست(شکل 27).
1970م (4اکتبر)(پسوه): در پاییز سال 1349 زلزله ای به بزرگی 5/5= M منطقه پسوه پیرانشهر را به شدت تکان داده خسارات و تلفاتی چند در منطقه به بار آورد. این زلزله را می توان به گسل پیرانشهر مربوط دانست.
1976م(24نوامبر )(چالدیران): در ساعت سه وپنجاه و دو دقیقه بعد از ظهر به وقت محلی زلزله ای به بزرگی 3/7= Ms منطقه چالدیران و روستاهای اطراف را به شدت در هم کوبید. دامنه تخریب حتی به طرف ترکیه هم کشیده شده بود. بولتن های زلزله نگاری این زلزله را در مختصات رومرکز 121/39 درجه عرض شمالی و 029/44 درجه طول شرقی در عمق سی وشش کیلومتری زمین ثبت کرده اند(شکل 27).
زلزله بزرگ دیگر تقریباً چهاده ثانیه بعد به بزرگی 5/5= M منطقه مجاور را درهم کوبید و سه ساعت بعد نیز زلزله ای به بزرگی 0/5=M همان منطقهرا بشدت تکان داده بر خرابیها افزود. در اثر این زلزله زمین به اندازه 5/2 متر شکافته شد. دامنه تخریب در طرف ترکیه وسیعتر بود بطوریکه 109 روستای منطقه چالدیران ترکیه صددرصد تخریب شده و بیش از چهار هزار نفر کشته شدند. در طرف آذربایجان نیز بیش از هزار خانه در 45 روستای زیر تخریب و نزدیک به شش نفر کشته شدند. این زلزله در قره ضیاءالدین، علمدار، مرند، سلماس، تبریز،خوی و ماکو نیز احساس شد. پس لرزه ها ماهها پس از زلزله اصلی ادامه داشت که بزرگترین آنها بیش از 5=M درجه بزرگی داشت.
1996م(28فوریه)(اردبیل): زلزله ای به بزرگی 5/5= M b ساعت چهارو بیست وهفت دقیقه و بیستوهشت ثانیه به وقت محلی روز جمعه دهم اسفند 1375 اردبیل و روستای اطراف را به شدت تکان داده و چندین روستا بطور کامل تخریب شدند. در روستاهای گلستان، جوراب، تجرق، آتشگاه وراجستان که تخریب صددرصد بود شدت زلزله به I =VIII در مقیاس مرکالی برآورد شده است. در این زلزله بیش از هزار نفر کشته و دوهزار و ششصد تن از روستائیان مجروح شدند. تحلیل ها نشان می دهد ساز و کار ژرفی زلزله روند شمالی- جنوبی با جابجایی راستالغز چپگرد می باشد. زلزله مزبور با پس لرزه های متعدد همراه بود که بزرگی بعضی از آنها به 4 می رسید.
منابع فارسی :
1- امبرسیز.ن.ن.وملویل.چ.پ.،1370، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه: رده، 1. ناشر آگاه، تهران
2- باباخانی .ع.،ف.،1376،شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اردبیل به مقیاس 000/250/1، سازمان زمین شناسی کشور، تهران
4- بربریان.م.،قریشی.م.،1366، پژوهش و بررسی لرزه زمین ساخت کاربردی، خطر زمین لرزه، گسلش در گستره دریاچه تکتونیکی اورمیه، سازمان زمین شناسی کشور، شماره گزارش؟
6- پیمان.م.،مقدسی موسوی .م.،1366 خطر زمین لرزه در شهر تبریز، مجله فیزیک زمین و فضا، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، جلد شانزدهم و هفدهم، شماره 1-2
8- حیدری .م.،زارع.م.، 1374، بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر رویداد زمین لرزه گسلش در پهنه استان زنجان، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران
10- ذکاء. ی.،1368، زمین لرزه های تبریز، انتشارات کتابسرا، تهران
14- سیاهپوش.م. ت.، 1370، پیدایش تمدن در آذربایجان، انتشارات قومس، تهران
16- شاه پسندزاده. م و، زارع.، 1374، بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه،گسلش در پهنه استان آذربایجان شرقی، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران
19- شهرابی. م.، 1373، شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اورمیه به مقیاس 1:250000، سازمان زمین شناسی کشور، تهران
منابع انگلیسی:
Berberian. M.1976 Bozgush 1879 earthquake, Gs Report No 39
Berberian. M. 1976 north Tabriz fault, Gs Report No 39
Berberian. M. 1976 Salmas earthquake, Gs Report No 39
Berberian. M. 1976 Contribution To The Seismotectonies of Iran (part IV) No 40 Gs
Berberian. M. Tchalenco. J.S.1976 Field study and documention of The 1930 Salmas earthquake Gs no 49 P 271_ 342
Berberian. M. 1976 Macroseismic epicenteres of destructive and damaging earthquakes in Iran(1900_1976).Gs No 39
Berberian. M. 1977 Badavli (W. Maku) earthquake of 1968 April 29 Gs No 40
Berberian. M. 1983 The southern caspian A compressional Deperssion floored by a trapped modified oceanic crust. Gs. No 40
Ghanbari. A. 2001 paleoseismisity and Neo seismity in The Azerbaigan area I. G. C. Tokoyo Japan.