مدل سازی وارون ذخایر با استفاده از داده های مغناطیسی و گرانی بوسیله نرم افزار Geomodel

توحید ملک زاده دیلمقانی^*1، یاسر گلستان²

1)دانشگاه آزاد اسلامی واحداهر، گروه فیزیک(*عهده دار مکاتبات) [e-mail]

2) دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه،گروه زمین شناسی   [e-mail]

چکیده

داده های بدست آمده از انواع مختلف اندازه گیری ها مانند داه های ژئوفیزیکی برای قابل استفاده بودن و قابل فهم بودن می باید در قالب یک مدل فرضی از شرایط تحت الارضی نمایش داده شوند.روش مدل سازی وارون یکی از این روشها است.اساس این روش تعیین ساختمان درونی زمین بر اساس داده های اندازه گیری شده است.برای مدل سازی اجسام و ذخایر زیر زمینی ما از داده های ژئوفیزیکی گراویته و مغناطیسی استفاده می کنیم که توسط نرم افزار  Geomodelاین مدل سازی انجام می یابد.

 استفاده از نرم افزار هایی همچون Geomodelبرای مدل سازی و تلفیق آن با سایر داده های زمین شناسی و الگو های پیدایش و ژنز ذخایر معدنی می تواند کمک شایانی در محاسبات مربوط به کمیت و کیفیت ذخایر معدنی باشد.

کلمات کلیدی: روش گراویمتری، مغناطیس سنجی،ژئوفیزیک، Geomodel ، اکتشافات ذخایر، مدل سازی وارون

Deposits Inverse modeling form  garvimatry and magnetometry data with Geomodel Softwear

Tohid Malekzadeh Dilmaghani¹ , Yaser Golestan²

1)Islamic Azad university ahar , Physics Branch

2) Islamic Azad university Urmiye , Geology Branch

Abstract

Data obtained from different types of measurement such as geophysical data ,befor understanding and Usage should be get in terms of a theoretical model of underground and be displayed.one  of this  methods is inverse modeling. Base of this method is using measured data for determining the Earth's internal structure. For modeling objects and  reserves we use Gravity and magnetic geophysical  data  that used by Geomodel software.

Using such softwars (Geomodel) for modeling and Combine it with other geological data and models such creation genesis of mineral deposits can help in the calculation of the quantity and quality of mineral deposits.

key words: garvimatry, magnetometry, geophysic, Geomodel, Deposits Exploration, Inverse  models

1-مقدمه

امروزه اکتشافات زیر زمینی منابع و معادن وارد عصر جدیدی گردید است.روش های قدیمی جای خود را به ابزار آلات و روشهای مدرن و پیشرفته نظیر مطالعات ژئوفیزیکی داده است ، از سوی دیگر جمع بندی نگهداری وتحلیل داده های بدست آمده تنها توسط نرم افزارهای کامپیوتری پیشرفته ممکن می باشد.کامپیوتر ها به علت داشتن توانایی پردازش بالا بهترین وسیله برای مدل سازی های مختلف می باشند، روشهای مختلف مدل سازی و تحلیل، کاربردهای وسیعی در پروژه های مهندسی امروز دارند در این مقاله به معرفی مدل سازی وارون (Inverse models) خواهیم پرداخت.

 از میان  روشهای ژئوفیزیکی روش های گرانی سنجی و مغناطیسی از پرکاربرد ترین روشهای ژئوفیزیکی در اکتشافات ذخایر فلزی ،هیدرو کربن هاو مطالعات زمین شناسی هستند. در این دو روش با استفاده از دستگاهای مغناطیس سنج و گرانی سنجی به بررسی آنومالی های ناحیه ای پرداخته می شود. در قدم اول داده های گرانی و مغناطیسی زمین در پیمایش پروفیل هایی که از قبل انتخاب شده  و جمع آوری می گردد. در قدم بعدی داده های جمع آوری شده از طریق نرم افزار مدلسازی شده و جنس احتمالی، ابعاد و عمق ، ذخیره معدنی  و غیره ارزیابی می گردد.

هر دو روش گرانی و مغناطیس سنجی از چندین جهت مشابهند و بطوریکه کوشش بر این است که اختلافهای اندک در میدان نیروی بسیار بزرگ اندازه گیری شود ولی در عین حال تغییرات چگالی در مقایسه با تغییرات خودپذیری مغناطیسی نسبتا کوچک و یکنواخت است. بی هنجاری گرانی از بی هنجاری های مغناطیسی کوچکتر و خیلی هموارتر است (گارلند-1369). دستگاههایی که برای سنجش گرانی بکار برده می شود به سبب ماهیت عمل حساستر  از دستگاههای مغناطیس می باشند. در روش مغناطیس سنجی دقت اندازه گیری میدان بسیار زیاد می باشد حال اینکه در اندازه گیری های گرانی سنجی دقت زیاد نمی باشد.  علاوه بر این، دستگاههای گرانی سنجی گرانی گرانتر و عملیات صحرایی آن پرخرجتر و نیازمند افراد ماهرتری می باشد. در مرحله آنالیز داده ها تفسیر دقیق داده ای مغناطیسی مشکلتر از تفسیر داده های گرانی سنجی است چرا که نقشه های مغناطیس عموما پیچیده تر و تغییرات میدان نابسامانتر و محلی تر از نقشه های گرانی سنجی است. با اینحال در بررسی های ماکرو مقیاس  هنوز هم روش مغناطیس سنجی به مراتب  کاراترین روشهای ژئوفیزیکی می باشد. یک برنامه ژئوفیزیکی بدون کاربرد روش گرانی سنجی - مغناطیس سنجی در آن حداقل در مرحله شناسایی به سختی قابل تصور می باشد. (تلفورد-1375)

2-بیان مسئله

اگر ساختمان درونی و خواص فیزیکی زمین در یک منطقه کاملا شناخته شده باشد داده های قبل  از هر اندازه گیری را میتوان دقیقا محاسبه نمود(مدلسازی).برای مثال مدت زمان رفت و برگشت امواج لرزه ای را که از چند لایه با مشخصات فیزیکی معلومی بازتاب شده اند و یا میدانهای ثقلی و مغناطیسی را در هر نقطه از سطح یا نزدیکی سطح زمین محاسبه کرد.در ژئوفیزیک اکتشافی صورت مسئله دقیقا بر عکس است،یعنی هدف تفسیر و تعیین ساختمان درونی زمین بر اساس داده های اندازه گیری شده است.مسئله نوع اول را مدل پیشرو (Direct)و مسئله نوع دوم را مدل وارون(Inverse) یا پسرو می گویند. (نیکروز1390)

تحت عنوان وارونه کردن داده ها برگرداندن داده های اندازه گیری در چهار چوب مدل های ساختاری معین استنباط میشود به صورتی که یک تصویر از ساختار زیرزمینی فیزیکی منطقه اندازه گیری شده بدست می آید.مدلهای ساختاری به نوبه خود دارای پارامترهای فیزیکی هستند که توانایی بوجود آوردن میدانهای در ردیف آن چیزی که اندازه گیری میشود میباشند.هر روش وارونگی بر اساس تئوری میدان فیزیکی بنا شده که این تئوری در اصل دارای جوابهای ریاضی متعددی است، به عبارت دیگر تعداد کثیری توزیع چشمه قادرند میدانهای مشابهی بر روی سطح زمین بوجود آورند در حالیکه هدف از وارونگی تنها بدست اوردن یک جواب قطعی است.

3-داده ها و روش کار

3-1 برداشت داده ها وتصحیح

مرحله  اول عملیات اکتشافی انجام داده برداری است . برای اکتشافات با عمق کم ارتفاع دستگاهها نبایستی از یک متر بالاتر از سطح زمین تجاوز کند. فاصله پیموده شده توسط دستگاه با توجه به مساحت منطقه مورد مطالعه متفاوت بوده و قرائتها بهتر است با فاصله یکسان صورت گیرد.همچنین بهتر است قرائت دستگاههای گرانی سنجی و مغناطیس سنجی همزمان باشد.عوامل متعددی در مقادیر بدست آمده در برداشت داده ها دخیل هستند ،که برای تصحیح داده ها باید مورد توجه قرار گیرد،لذا برای قابل استفاده بودن داه های برداشت شده تصحیح داده ها الزامی می باشد.

3-2 وارد کردن داده ها

پس از باز کردن نرم افزار تابلوی داده ها، داده های تصحیح شده حاصله از  پیمایش منطقه مورد مطالعه وارد نرم افزار می شود شکل 1.

شکل شماره1- فرم ورود داده ها به نرم افزار

در این مرحله نرم افزار با پیش شرط اگر جسمی با دانسیته مشخص و عمق مشخص دارای میدان مغناطیسی- گرانی دارای منحنی خط چین می باشد حرکت میکند. منحنی داده های حقیقی میدان مغناطیس- گرانی حقیقی نیز با خط پر مشخص می گردد Cooper) (2004 شکل 2 .

شکل شماره2-  منحنی های داده های حقیقی و مجازی داده های گراوی متری و مغناطیس سنجی

با تغییر دادن داده های مندرج در  Body properties (پنجره خصوصیات جسم) شکل 3  از طریق افزایش و کاهش پارامتر های دانسیته، نفوذ پذیری مغناطیسی، جهت، عمق و شکل جرم سعی می گردد تا منحنی های سیاه و خط چین بر هم منطبق شوند شکل4 .

شکل شماره3- تغیر داده های جسم فرضی برای تطابق دو خط از طریق تغییر داده های تابلو

 

شکل شماره4- تغیر داده های جسم فرضی برای تطابق دو خط

در شکل 4 گرچه تقریبا خطوط بر روی هم منطبق نیستند ولی به وضوح عمق، دانسیته و جرم اجسام مدفون در زیر اشکال نوشته شده است. شکل5 تلاش نرم افزار را برای برهم نهی هر دو خط نشان می دهد(مدل سازی) پس از تطابق تقریبی دو خط می توان مشخصات جسم مدفون و حتی ابعاد تقریبی آنرا مشخص کرد شکل 6.

شکل شماره5- تغیر داده های جسم فرضی برای تطابق دو خط

شکل شماره6- تطابق تقریبی داده های فرضی و اصلی- قرائت مشخصات جسم مدفون

4-نتیجه گیری

استفاده از نرم افزار هایی همچون Geomodelبرای مدل سازی و تلفیق آن با سایر داده های زمین شناسی و الگو های پیدایش و ژنز ذخایر معدنی می تواند کمک شایانی در محاسبات مربوط به کمیت و کیفیت ذخایر معدنی باشد.

Geomodel نرم افزار ی با حجم بسیار پائین و توان محاسباتی بالا می باشد.کاربر کنترل زیادی بر پارامترهای هندسی و خصوصیات فیزیکی ذخیره یا اجسام زیر زمینی دارد و نرم افزار نیز انعطاف خوبی در مدل سازی در حالات مختلف دراد .خروجی های پشتیبانی شده شامل( ASCII, HP-GL, DXF ) که شامل انواع قالب های گرافیگی و متنی هستند و می توان از داده های خروجی این نرم افزار در سایر برنامه ها نیز استفاده کرد.

نرم افزار همزمان توانایی پشتیبانی ده جسم مستقل را برای مدل سازی را دارد.همچنین 450 نقطه اندازه گیری سر زمین وتعریف 50گوشه برای هر جسم از دیگر خصوصیات این نرم افزار می باشد.

 

منابع

گارلند، جورج.د.، 1369، آشنایی با ژئوفیزیک ، ترجمه رحمتی و شجاع طاهری، مرکز نشر دانشگاهی، تهران

تلفورد، دبلیو،. ام،1375، ژئوفیزیک کاربردی، جلد دوم، ترجمه دکتر زمردیان، دکتر حاجب حسینیه، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران

Geomodel software: created  by: G.R.J.Cooper, 1994-2004

 

مطالعه پتانسیل روانگرایی خاک در شرق دشت ارومیه با بررسی آئین نامه پل های بزرگ راهی ژاپن1999

توحید ملک زاده دیلمقانی^*1، یاسر گلستان²

1)دانشگاه آزاد اسلامی واحداهر، گروه فیزیک*عهده دار مکاتبات) [e-mail]

2) دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه،گروه زمین شناسی   [e-mail]

چکیده:

روانگرایی یکی از عناوین اصلی ژئوتکنیک لرزه ای است.اثرات روانگرایی بر روی سازه ها و تاسیسات در هنگام زلزله می تواند بسیار مخرب باشد.در این پژوهش به مطالعه این پدیده در منطقه شرق دشت ارومیه با استفاده از آئین نامه پل های بزرگ راهی ژاپن1999خواهیم. اساس این روش ارزیابی پتانسیل روانگرایی با مقایسه مقاومت روانگرایی ارزیابی شده از دانه بندی و عدد SPT خاک با نسبت تنش برشی (یعنی نسبت تنش برشی ایجاد شده توسط زلزله بر تنش موثر عمودی) ناشی از زلزله می باشد.از تعداد 6 گمانه مورد مطالعه فقط یکی از گمانه ها با خطر روانگرایی بالا مورد ارزیابی قرار گرفت.

کلمات کلیدی: روانگرایی، آزمایش مقاومت نفوذ استاندارد، جنوب دشت ارومیه

Studying Liquefaction Potential of East Urmiye’s Plain with Japan Road Association, Specifications for Highway Bridges1999

Tohid Malekzadeh Dilmaghani¹ , Yaser Golestan²

1)Islamic Azad university Ahar branche, Physics Branch

2) Islamic Azad university Urmiye , Geology Branch

 

Abstract:

Liquefaction Is a major topic of seismogeotechnice. The effects of liquefaction on structures and construction during an earthquake can be very destructive. In this research we will study liquefaction potential in East of Urmiye’s Plain with Japan Road Association, Specifications for Highway Bridges1999.

Under this method of evaluating liquefaction potential assessed by comparing the liquefaction resistance of soil aggregation and SPT number with shear stress ratio (the ratio of shear stress caused by the earthquake vertical effective stress) is caused by the earthquake. From 6 boreholes were only boreholes with high risk of liquefaction was evaluated.

 

Key Words: Liquefacation, SPT, South of Urmiye’s Plain

1-مقدمه

 

روانگرایی یکی از مهمترین عناوین مهندسی ژئوتکنیک لرزه ای می باشد. هنگامی که دو زلزله در آلاسکا 1964، و نیگاتا ژاپن 1964، رخ داد در هر دو زلزله نمونه های جالبی از خرابی ناشی از زلزله مانند گسیختگی شیبها، گسیخگی شالوده ساختمان ها و پلها و شناوری سازه های مدفون بر اثر روان شدن خاک بستر اتفاق افتاد. پدیده روانگرایی در حالت کلی هر گاه خاکهای غیر چسبنده،اشباع وشل در معرض ارتعاشات (ویبراسیون) زمین در نتیجه زلزله قرار گیرند خاکها تمایل به تراکم پیدا می کنند،ولی در محدوده دانه بندی خاصی، زهکشی تا حدودی کند بوده  بقسمی که تغییرات حجمی سریع خاک به دلیل عدم زهکشی صورت نگرفته و لزوما فشار منفذی بالا خواهد رفت.افزایش فشار آب حفره ای کاهش تنش موثر را به دنبال داشته که منتج به کاهش مقاومت برشی خاک می گردد،بر اساس رابطه تنش های ژئواستاتیکی در خاک، =  ممکن است ازدیاد فشار منفذی سبب کاهش تنش موثر در خاک شده که منجر به کم و یا حتی صفر شدن مقاومت برشی شده و متعاقب آن به حالت سیال گونه خاک اصطلاحا روانگرایی گفته می شود.عموما روانگرایی در نهشته های ماسه ای یکنواخت اشباع با وضعیت تراکمی شل و یا متوسط رخ می دهد.

با توجه به اهمیت نواحی جنوب دشت ارومیه که محل احداث پروژه های بزرگ صنعتی و راه سازی از قبیل ذوب آهن، پتروشیمی، نیروگاه، راه آهن سراسری و جمعیت انسانی  مستقر در این منطقه  و رشد روز افزون پروژه های عمرانی می باشد، این پژوهش برای تعیین قابلیت روانگرایی منطقه مورد مطالعه صورت پذیرفته است. محدوده مورد مطالعه مابین طولهای جغرافیایی 15، ۫ 45 تا  8، ۫ 45 و عرضهای جغرافیایی  22، ۫ 37  تا   28 ، ۫ 37  واقع شده است.

شکل(1) موقعیت جغرافیای شرق دشت ارومیه و محل گمانه های حفر شده در آن

2-بیان مسئله

برای ارزیابی پتانسیل روانگرایی روش ها ی متعددی معرفی شده است ، در این پژوهش از روش( آئین نامه پل های بزرگ راهی ژاپن1999) استفاده شده است.اساس این روش ارزیابی پتانسیل روانگرایی با مقایسه مقاومت روانگرایی ارزیابی شده از دانه بندی و عدد SPT خاک با نسبت تنش برشی (یعنی نسبت تنش برشی ایجاد شده توسط زلزله بر تنش موثر عمودی) ناشی از زلزله می باشد. میر محمد حسینی

2-1- خصوصیات خاکهای مستعد روانگرایی TC4

الف- سطح ایستابی بالاتر از 10 متر باشد.

ب- لایه مورد نظر دارای عمق کمتر از 20 متر باشد.

پ- 0.02<D₅₀≤2 mm باشد.

 باشد.(PI≤15%)و (FC≤35%)ج-

البته در مورد بند (پ) طبق تحقیقات جدید خاک های شنی با  D₅₀ بالاتراز 2 mm هم می توانند روانگرا باشند. نورزاد، علی

2-2- نسبت تنش تناوبی(CSR)

با داشتن نسبت مقاومت تناوبی (CPR)1 و نسبت تنش تناوبی  می توان ضریب اطمینان برای خاک مورد بررسی را برای زلزله با بزرگای 5/7 به دست اورد.با توجه به اینکه زلزله طرح مورد بررسی ممکن است بزرگای بیشتر یا کمتر از 5/7 داشته باشد باید ضریب تصحیح بزرگای زلزله تعریف شود

 (1)                                            

نسبت تنش تناوبی برابر است با رابطه1 که در این رابطه  بیشینه شتاب زلزله در سطح زمین،  تنش کل،  تنش موثر ،  شتاب ثقل زمین و  ضریب کاهش تنش که تابعی از عمق لایه مورد نظر می باشدومقدار آن از رابطه 2بدست می آید. TC4

(2)

2-3- نسبت مقاومت تناوبی(R_L)

از جمع کردن سه عامل فشار سرباره،دانه بندی و مقدار ریز دانه مقداربرش تناوبی بدست می آید که روابط آن در ذیل آورده شده است.روابط 3،4و5

(3)                                                               

(4)                                                                     

 (5)                                              

 

 (6)                                               

(7)                                                                          

 D₅₀اندازه متوسط دانه ها،  FCدرصد ریز دانه،  تنش موثر قائم در عمق مورد مطالعه(Kpa) و عددSPT(براساس آئین نامه ژاپن)

(8)                                                  

MSF ضریب تصحیح بزرگای زلزله، ضریب تصحیح برای تنش های سربار وارد بر خاک و  ضریب تصحیح تنش های برشی اولیه وارد بر خاک در حالت استاتیکی

 

تنش سربار موثر وارد بر خاک،  فشار اتمسفر و  توان تابعی از دانسیته نسبی ،تاریخچه تنش،سن رسوبات و نسبت پیش تحکیمی است.  تابع تراکم نسبی   برای تراکم نسبی 40 تا 60 درصد مقدار توان  بین 8/0 و7/0 متغیر است وبرای تراکم نسبی بین 60 تا 80  درصد مقدار توان  بین 7/0تا6/0 می باشد.

(10)                                                                 

تنش برشی استاتیکی وارد بر لایه های خاک (وزن سازه سنگین بالایی و یا شیب خاکی در صورت وجود)،  تنش سربار موثر

(11)                                             .W(Z).d(Z)

Zعمق از سطح زمین به متر  تابعی از پارامتر مقا.ومت روانگرایی یعنی  و از رابطه8بدست می آید

(12)                                                         

 

 ضریب اطمینان وقوع روانگرایی که اگر مقدار   باشد در آن صورت مقدار  برابر صفر می شود.

 (13)                                                      

مقدار  بین صفر تا صد بیان می شود.

3-طرح مسئله

تعداد 6 گمانه برای مطالعه خصوصیات خاک ها  و ازمایشات صحرایی در منطقه  حفر شده است که بیشتر دراطراف پل رودخانه باراندوز چای تمرکز دارند. برای تعیین پتانسیل روانگرایی خاک ابتدا به بررسی خصوصیات خاک ها خواهیم پرداخت طبق بند ( 2-1) ، در صورت وجود شرایط لازم برای روانگرایی خاک به بررسی نسبت تنش تناوبی(CSR) طبق بند (2-2) و نسبت مقاومت تناوبی(R_L) با استفاده از بند(2-3) خواهیم پرداخت .با استفاده از مقادیر ذکر شده در صورت بدست آمدن مقادیر کمتر از 1 برای  لایه مورد نظر دارای استعداد روانگرایی می باشد.

نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH₁ در جدول 1 درج شده است.

 

جدول 1- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₁

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
متوسط	1/7	12	0/0062	<0/001	45	24	100	90	CL	رس با خاصیت خمیری کم	11	3
سفت	1/7	17	0/007	<0/001	43	24	100	92	CL	رس با خاصیت خمیری کم	17	5
متراکم	1/7	30	6/0	0/1	-	NP	48	9	GP-GM	شن همراه با ماسه	30	7
بسیار سفت	1/7	27	0/023	<0/001	35	21	100	91	CL	رس با خاصیت خمیری کم	31	10
بسیار سفت	1/7	20	0/016	<0/001	35	18	100	89	CL	رس همراه با ماسه	24	12
سفت	1/7	8	0/04	<0/001	29	12	100	77	CL	رس همراه با ماسه	11	15
سفت	1/7	10	0/01	<0/001	41	23	100	80	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	14	17
بسیار سفت	1/7	12	0/0026	<0/001	56	35	100	91	CH	رس با خمیری زیاد	17	18
بسیار سفت	1/7	18	0/0025	<0/001	55	34	100	90	CH	رس با خمیری زیاد	26	20
بسیار سفت	1/7	12	0/007	<0/001	51	32	95	64	CH	رس با خمیری کم ماسه دار	19	24
بسیار سفت	1/7	11	0/05	<0/001	29	11	93	67	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	18	25

 

برای گمانه BH1 شرایط خاک فقط در عمق 15 متری مستعد است.ضرایب نسبت تنش تناوبی و نسبت مقاومت تناوبی(R_L) و همچنین  با استفاده از روابط ذکر شده در جدول2 برای گمانه BH1 آورده شده است.

جدول 2-محاسبه F_L و ضریب P_L گمانه BH₁

PL %	FL	Kα	Kσ	MSF	CRR7.5	CSR	v0σ (Kpa)	‘v0σ (Kpa)	N SPT	Z(m)
0	2/1	1/0	1/33	1/32	0/355	0/298	310/64	177/64	11	15
PL BH1=0

طبق جدول 2 گمانه BH_{1 در عمق 15 متری مستعد روانگرایی نمی باشد.}

نتایج  حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH2 در جدول 3 درج شده است.

جدول 3- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₂

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
متوسط	1/7	15	0/35	0/02	-	NP	71	31	SM	ماسه لای دار همراه با شن	12	2
متراکم	1/7	38	1/3	0/02	-	NP	63	24	SM	ماسه لای دار	39	4
متراکم	1/7	23	2/8	0/18	-	NP	60	8	SM	ماسه لای دار	24	6
سست	1/7	5	0/062	<0/006	22	5	99	58	CL-ML	رس همراه با لای و ماسه	5	8
سفت	1/7	13	0/024	<0/001	33	13	99	74	CL	رس همراه با ماسه	14	9
بسیار سفت	1/7	20	0/032	<0/001	40	21	99	82	CL	رس همراه با ماسه	23	10
بسیار سفت	1/7	22	0/018	<0/001	31	14	9	76	CL	رس همراه با ماسه	26	11
متوسط	1/7	10	0/14	<0/003	-	NP	100	46	SM	ماسه لای دار	13	13
سفت	1/7	10	0/004	<0/001	51	33	100	86	CH	رس با خمیری زیاد	13	15
سفت	1/7	11	0/048	<0/001	26	11	100	74	CL	رس همراه با ماسه	15	16
بسیار سفت	1/7	12	0/002	<0/001	60	37	94	77	CH	رس با خمیری زیاد	17	18
بسیار سفت	1/7	13	0/035	<0/001	39	22	92	62	CL	رس ماسه دار	19	20
بسیار سفت	1/7	16	0/008	<0/001	48	29	86	68	CL	رس ماسه دار	26	22
بسیار سفت	1/7	18	0/028	<0/001	34	19	93	73	CL	رس همراه با ماسه	30	24

 

برای گمانه BH2 شرایط خاک دراعماق 13،11،8،4،2و16 متری مستعد است. ضرایب نسبت تنش تناوبی و نسبت مقاومت تناوبی(R_L) و همچنین  با استفاده از روابط ذکر شده در جدول 4  برای گمانه BH2 آورده شده است.

جدول 4- محاسبه F_L و ضریب P_L گمانه BH₂

PL %	FL	Kα	Kσ	MSF	CRR7.5	CSR	v0σ (Kpa)	‘v0σ (Kpa)	N SPT	Z(m)
13	0/3	1/0	1/0	1/32	0/051	0/231	40/24	37/24	12	2
29	0/1	1/0	1/0	1/32	0/015	0/288	81/84	58/84	39	4
0	1/1	1/0	1/01	1/32	0/258	0/313	165/04	102/04	5	8
0	1/6	1/0	1/06	1/32	0/353	0/313	185/84	112/84	14	9
0	1/8	1/0	1/16	1/32	0/366	0/311	227/44	134/44	26	11
9	0/8	1/0	1/31	1/32	0/134	0/305	269/04	156/04	13	13
0	2/1	1/0	1/37	1/32	0/345	0/294	331/44	188/44	15	16
PL BH2=7

طبق جدول 4  گمانه BH_{2 در اعماق 4،2 و 13 متری} گمانه BH_{2 مستعد روانگرایی هست.}

نتایج  حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH3 در جدول 5 درج شده است.

عمق 2متری تراز آب زیرزمینی برای گمانه های BH3و BH4 در زمان حفاری گزارش شده است.

جدول 5- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₃

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
متوسط	1/5	15	0/0042	<0/001	37	17	99	82	CL	رس با خمیری کم	12	2
متوسط	1/5	11	0/013	<0/001	34	17	96	50	CL	رس با خمیری کم	11	4
سفت	1/5	16	0/0037	<0/001	39	20	97	82	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	16	7
بسیار سفت	1/5	15	0/005	<0/001	39	19	100	83	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	17	9
بسیار سفت	1/5	26	0/0065	<0/001	40	20	100	72	CL	رس با خمیری کم	30	11
بسیار سفت	1/5	20	0/005	<0/001	39	19	98	77	CL	رس با خمیری کم	26	14
بسیار سفت	1/5	17	0/0042	<0/001	44	24	98	77	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	23	16
سخت	1/5	40	0/0022	<0/001	47	25	100	82	CL	رس با خمیری کم	58	18

 

برای گمانه BH3شرایط خاک مستعد روانگرایی نبوده لذا از بررسی آن صرف نظر می کنیم.

نتایج  حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH4 در جدول 6 درج شده است.

جدول 6- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₄

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
متوسط	1/5	11	0/0035	<0/001	43	22	100	83	CL	رس با خمیری کم	9	2
متوسط	1/5	8	0/0055	<0/001	36	17	100	87	CL	رس با خمیری کم	8	5
سفت	1/5	12	0/0035	<0/001	42	22	99	84	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	13	8
سفت	1/5	10	0/005	<0/001	35	17	97	80	CL	رس با خمیری کم	12	11
بسیار سفت	1/5	10	0/018	<0/001	28	12	100	68	CL	رس با خمیری کم	30	13
نرم	1/5	4	0/005	<0/001	41	22	98	84	CL	رس با خمیری کم	5	15
سخت	1/5	24	0/0038	<0/001	42	23	100	79	CL	رس با خمیری کم	33	17
بسیار سفت	1/5	19	0/0048	<0/001	39	20	100	80	CL	رس با خمیری کم	28	19

 

برای گمانه BH4 شرایط خاک فقط درعمق 13 متری مستعد است. ضرایب نسبت تنش تناوبی و نسبت مقاومت تناوبی(R_L) و همچنین  با استفاده از روابط ذکر شده در جدول 7 برای گمانه BH4 آورده شده است.

جدول 7-محاسبه F_L و ضریب P_L گمانه BH₄

PL %	FL	Kα	Kσ	MSF	CRR7.5	CSR	v0σ (Kpa)	‘v0σ (Kpa)	N SPT	Z(m)
0	1/7	1/0	1/24	1/32	0/322	0/309	269/2	154/2	12	13
PL BH4=0

طبق جدول 7 گمانه BH4 _{در عمق 13 متری مستعد روانگرایی نمی باشد.}

نتایج  حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH5 در جدول 8 درج شده است.

عمق 5/1متری تراز آب زیرزمینی برای گمانه های BH5در زمان حفاری گزارش شده است.

 

جدول 8- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₅

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
نرم	1/5	8	0/022	<0/001	39	20	100	70	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	6	2
متوسط	1/5	8	0/025	<0/002	37	17	100	83	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	8	4
سفت	1/5	13	0/046	<0/0015	33	13	95	60	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	14	6
سفت	1/5	15	0/035	<0/002	35	16	100	72	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	16	8
سفت	1/5	12	0/03	<0/002	38	18	92	64	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	14	10
سفت	1/5	11	0/012	<0/001	43	23	100	82	CL	رس با خمیری کم ماسه دار	13	13
متوسط	1/5	7	0/017	<0/001	39	19	100	81	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	9	15
سفت	1/5	9	0/028	<0/001	36	16	100	71	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	12	17

 

برای گمانه BH5شرایط خاک مستعد روانگرایی نبوده لذا از بررسی آن صرف نظر می کنیم.

نتایج  حاصل از آزمایشات صحرایی و خصوصیات  خاک برای گمانه BH6 در جدول 9 درج شده است.

عمق 5/1متری تراز آب زیرزمینی برای گمانه های BH6در زمان حفاری گزارش شده است.

جدول 9- نتایج حاصل از آزمایشات صحرایی و آزمایشگاهی در گمانه BH₆

توصیف مصالح	hw متر	(N1)60	D50(mm)	D10(mm)	LL %	PI	ردشده الک 4%	ردشده الک 200%	گروه خاک	نوع مصالح	SPT (N)	عمق آزمایش (متر)
نرم	2/0	7	0/0038	<0/001	46	23	100	89	CL	رس با خمیری کم	6	2
متوسط	2/0	8	0/0082	<0/001	37	18	100	91	CL	رس با خمیری کم	8	4
متوسط	2/0	6	0/003	<0/0014	29	11	100	88	CL	رس با خمیری کم	6	6
نرم	2/0	4	0/013	<0/001	36	16	100	90	CL	رس با خمیری کم	4	8
بسیار سفت	2/0	14	0/0063	<0/001	42	20	100	88	CL	رس با خمیری کم	17	10
بسیار سفت	2/0	14	0/01	<0/001	36	17	100	88	CL	رس با خمیری کم	18	13
بسیار سفت	2/0	16	0/033	<0/001	30	13	100	85	CL	رس با خمیری کم همراه با ماسه	22	15

 

برای گمانه BH6 شرایط خاک فقط درعمق 6 متری مستعد است. ضرایب نسبت تنش تناوبی و نسبت مقاومت تناوبی(R_L) و همچنین  با استفاده از روابط ذکر شده در جدول 10برای گمانه BH6 آورده شده است.

جدول 10- محاسبه F_L و ضریب P_L گمانه BH₆

PL %	FL	Kα	Kσ	MSF	CRR7.5	CSR	v0σ (Kpa)	‘v0σ (Kpa)	N SPT	Z(m)
0	1/8	1/0	1/0	1/32	0/404	0/296	123/2	83/2	6	6
PL BH6=0

طبق جدول 10 گمانه BH6 _{در عمق 6 متری مستعد روانگرایی نمی باشد.}

4-نتیجه گیری

از 6 گمانه موجود،شاخص پتانسیل روانگرایی بدست آمده برای گمانه BH1برابر صفر است .پس خطر پذیری روانگرایی خیلی پائین است. شاخص پتانسیل روانگرایی بدست آمده برای گمانه BH2برابر 7 است.خطر روانگرایی بالا هست لذا این محدوده مستلزم تحقیقات بیشتری هست.گمانه های  BH5و BH3مستعد روانگرایی نمی باشد. برای گمانه BH6برابر صفر است .پس خطر پذیری روانگرایی خیلی پائین است.در حالت کلی منطقه جنوب دشت ارومیه به علت تراکم صنایع و راه های موجود مستلزم بررسی های بیشتر ژئوتکنیکی شامل گمانه های است و همچنین مطالعات ژئوفیزیکی از جمله استفاده از امواج برشی می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

 

منابع:

1. نورزاد، علی، 1389، روانگرایی خاک یافته ها و دستاورد های نوین ، دانشگاه صنعت آب و برق، تهران

علیزاده،علی، مطالعه پتانسیل روانگرایی در خاک های جنوب ارومیه با نگرشی ویژه بر مسیر راه آهن مراغه-ارومیه در این منطقه، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه ازاد واحد اهر

نقی زاده، ر، (1384)، نقشه زمین شناسی چهار گوش اشنویه مقیاس 1:100000،سازمان زمین شناسی کشور ، تهران

شهرایی، م، 1373، شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اورمیه به مقیاس 1:250000، سازمان زمین شناسی کشور، تهران

اسلامی، ابولفضل، 1386، مهندسی پی طراحی و اجرا، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، تهران

 

میر محمد حسینی، سید مجد الدین،1385، راهنمای مقاوم سازی زمین های سست در برابر روانگرایی، دانشگاه امیر کبیر،

TC4, ISSMGE, 1999, Manual for Zonation on Seismic Geotechnical Hazards, Resived version The Japanes Geotechnical Society

Studying seismotectonics and changing morphology of Salmas region during 1930 salmas huge earthquke

Assistant Professor, Islamic Azad University, Ahar Branch

[e-mail],        Tel: [phone]

 

 

       Salmas city, capital city of Salmas region which is located in 38, 12 North and 44, 46, 40 east is in West Azerbaijan. The capital city of this state  is Urmiye. During ancient time and history there were many earthquakes in this region but it was first time that earhtquake with M=7.2 earhtquake magnitude destroyd Salmas region complatly in 4 May 1930. Damaged field of this earthquake expanded to Hoy region north of Salmas; and Hakkary east Of Turkey. Meanwile accomponing with destroying of all Salmas city, many ancient places in Salmas region destroyed too. İn the begining of  this paper first we explain Salmas geography, administrative  position, demography and geomorphology of Salmas and then in discuss part of this paper we explain seismotectonic , shake up of geomorphology and how occured earthquake in Salmas region. Studying shows that this earthquake accompanied with faultin which is seenable nowadays. We able follow it uncontinuasly along 16 km from NW of shorgol village to Kohneshahar town. There is one GASEOU spring in 10 km north of Salmas fault. At a rsult of this earthquake surface of ground water go up but then returned to old surface, water level of Urmiya lake which was went down after earthquake went up slowly. İn this earthquake many landslides which is occured in Salmas fieldhave been reported. it was noticable sliding of Heftwantepe and Dirishtepe ancient hills. Amplitude of this damaged expaned from Salmas plain to Kotor in Hoy in north of salmas and origin of Zab reiver in east of Turkey.

 

Keywords: Salmas, Earthquake, 1930, Seismotectonics, Geomorphology

 

 

بررسی زلزله 21 مرداد 1391 اهر- ورزقان به روش حل ساز و کار کانونی و حرکات ثبت شده توسط GPS

توحید ملک زاده دیلمقانی1، یاسر گلستان2

1)دانشگاه آزاد اسلامی واحداهر، گروه فیزیک[e-mail]

2) دانشجوی ارشد زمین شناسی مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر،گروه زمین شناسی   [e-mail]

چکیده:

زمین لرزه های  دو گانه مرداد ماه 1391اهر ورزقان( به بزرگای 6.2 و 6 ) توسط دو گسل امتداد لغز و راست گرد باعث ایجاد خسارت فراوانی شداند. این زمین لرزه ها با عمق حدود 10 کیلومتر از نوع زمین لرزه های سطحی هستند. ما در این پزوهش به بررسی این زمین لرزه ها با استفاده از روش حل ساز و کار کانونی و حرکات ثبت شده توسط GPS پرداخت ایم. همچنین به مقایسه زمین لرزه های اخیر با حرکات تکتونیکی منطقه اقدام شده است. نتایج نشانگر این است که حرکات ناشی از این زمین لرزه با حرکات تکتونیکی و حرکات ثبت شده توسط GPS همگرایی خوبی دارد. جنبش گسل های مسبب این دو زمین لرزه از نوع امتددلغز راست گرد است که می توان با گسل بزرگ منطقه، گسل شمال تبریز از نظر نوع جابجایی مورد مقایسه قرار داد.

کلید واژه ها: زمین لرزه اهر و ورزقان، سایزموتکتونیک ، گسل امتدادلغز راست گرد، سازو کار کانونی، آذربایجان ایران

Ahar-Varzaghan Earthquakes, August 11, 2012

Seismotectonic investigation By using focal mechanism solution and GPS velocity Data

Tohid Malekzadeh Dilmaghani¹ , Yaser Golestan²

1) Department of Physics, Ahar Branch, Islamic Azad University, Ahar, Iran

2) ) Department of Geology, Ahar Branch, Islamic Azad University, Ahar,Iran

 

Abstract:

Ahar-Varzaghan Twin earthquakes, August 11, 2012  (mb 6.2 and 6.0) Caused by right-lateral strike-slip faults,  Have caused great damage in ahar varzeghan region. This earthquakes with Depth about 10 km are shallowest kind of earthquakes. In this paper  we study the earthquakes by using focal mechanism solution and GPS velocity Data. As well as we compared the Recent earthquakes movement with regional Tectonic motions. The results reflects that movement of recent earthquakes has good Convergence with regional Tectonic motions and velocity Data that recorded by GPS. Motion of This right lateral strike slip faults can be compared with Major Regional fault (North Tabriz Fault) in type of motion.

 

Key Words: Ahar-Varzaghan earthquakes, Seismotectonic, Right lateral faults, Focal mechanism solution, North West Iran

مقدمه:

زمین لرزه یکی مخاطرات بزرگ زمین است که هر ساله خسارات زیادی را به بشر تحمیل می کند. کشور ایران و منطقه آذربایجان یکی از لرزه خیزترین بخش های جهان میباشند. شناخت این پدیده و عوامل ایجاد کننده می تواند ما را در پیش بینی و مدیریت بحران آن کمک شایانی را بنماید. زلزله های دوگانه اهر و ورزقان در محلی رخ داداند که  به واسطه عدم فعالیت گسل های فعال در دهه های اخیر، خطر لرزه خیزی زیادی برای آن متصور نبود. گرچه زلزله های تاریخیی متعددی در این منطقه به ثبت رسیده است ( آمبرسیز، 1982). در این نوشتار به سازوکار زمین لرزه های دوگانه اهر و ورزقان و ارتباط آنها با ژئودینامیک منطقه آذربایجان می پردازیم.

مواد و روش‌ها:

ژئودینامیک آذربایجان

تغییر شکل پوسته زمین درمنطقه آذربایجان ناشی از همگرایی دو صفحه تکتونیکی توران ( اوراسیا) و عربی است که آثار ناشی از این همگرایی در مناطق مابین دو صفحه فوق به صورت کوهزایی و جابجایی بر روی گسل ها دیده می شود. به عبارت دیگر وقوع زلزله ها در مناطق مابین دو صفحه فوق ناشی از حرکت دو صفحه به طرف هم می باشد که حرکت این مناطق از طریق اندازه گیری های ژئودتیک بررسی می گیرد شکل شماره (6). منطقه آذربایجان مابین دو کمربند کوهزائی البرز و زاگرس قرار دارد بنابراین از نظر سایزموتکتونیکی دارای وضع خاصی می باشد. بر اساس نتایج حاصله از مشاهدات GPS  منطقه اذربایجان و گسلهای بنیادی آن حرکتی لغزشی راست گرد دارند که میزان آن از 8/1 میلی متر در سال در بخش شرقی منطقه به 5/4 میلی متر در سال در بخش غربی ان افزایش می یابد. دلیل این افزایش  نرخ راست گردی را می توان در نزدیک شدن به پلیت ترکیه و گسلها ی راست گرد شمال اناتولی توضیح داد.

بین صفحه مرکزی ایران و آذربایجان با در نظر گرفتن ایستگاههای  KLBR  , KRMDدر شرق بلوک آذربایجان به نرخ حدود 6 میلیمتر در سال لغزش راست گرد محض می رسیم که این مقدار امتداد لغزی با حرکت به سمت غرب در بالاترین عرض جغرافیایی به 8 میلیمتر در سال می رسد . همچنین در بخش غربی بلوک نرخ فشارش حدود 6 میلیمتر در سال می رسد. در حالیکه بخش بخش شرقی بلوک آذربایجان هیچ مکانیسم فشاری را تحمل نمی کند. در واقع دلیل این اختلاف در مکانیسم حرکتی شرق و غرب آذربایجان را می توان در این دانست که فشارش صفحه ایران مرکزی در بخش غربی آذربایجان صرف حرکت امتداد لغز راستگرد شده و دوران صرف فرورانش صفحه خزر به زیر بخش شرقی بلوک آذربایجان می گردد . بر این اساس در نزدیکی انتهای جنوبشرق گسل تبریز به حدود 2 میلیمتر در سال حرکت راستگرد می رسیم. با حرکت به سمت شمالغرب در وسط گسل به نرخ 7/2 میلیمتر می رسیم. در حالیکه در انتهای شمالغرب گسل تبریز به لغزش 25/4 میلیمتر می رسیم. در مطالعات قبلی انجام شده در منطقه توسط ماسون و همکاران(2007،2006)، نیلفروشان و همکاران(2007) و ورنانت و همکاران (2004) همگی بر حرکت راستگرد گسلهای بنیادی آذربایجان تاکید داشته و میزان آنرا در یک باند پهن تر در اطراف گسل 7 میلیمتر در سال تعیین کرده اند.

برای بررسی دقیق حرکتهای گسلهای منطقه لازم می بود داده های موجود گشور ترکیه نیز مورد بررسی قرار گیرد که براساس شکل شماره (1) در همسایگی ایران هیچ داده ای وجود نداشت Ozner. 2005)).

شکل شماره (1) نقشه ایستگاههای  GPS ترکیه و گسلهای بنیادی آن کشور ( نقل از سازمان نقشه برداری ترکیه)

بر اساس یافته های جدید تاتار سرعت حرکت پوسته در ترکیه- همسایگی آذربایجان ایران- بین3/2± 3/16 تا  2/9±/0/24میلیمتر در سال می باشدTatar, 2012)) .

 

سایزموتکونیک منطقه:

آذربایجان براساس آخرین مرزبندی تکتونیکی در زون ساختاری البرزغربی ـ آذربایجان قرار می گیرد. زون البرز- آذربایجان از شمال به بلوک فروافتاده کاسپین از جنوب به فلات ایران مرکزی محدود می شود. روند بخش باختری آن شمال باختری- جنوب خاوری بوده و از روند زاگرس و امتداد ساختمانی قفقاز کوچک و بزرگ تبعیت می کند. روند بخش خاوری آن شمال خاوری- جنوب باختری بوده و موازی امتداد گسل درونه است .ساختمان این زون نتیجه دو کوهزایی مهم پرکامبرین و آلپی است که سخت شدن پی سنگ مربوط به فاز کوهزایی پرکامبرین است.( آمبرسیز،1982)

با توجه به روند گسلهای موجود در منطقه چنین تصور می شود که زمان تاثیر نیرو های تغییر شکل دهنده همزمان با فازهای کوهزایی آلپی پسین باشد.با توجه به روند گسل ها اینطور استنباط می شود که بیشترین فشارش دارای روند جنوبی - شمالی است.( مهرپرتو و همکاران،1371)

شمالغرب ایران به واسطه قرار گرفتن بین دو کمربند فشارشی زاگرس از سمت جنوب و قفقاز از سمت شمال بسیار مورد دگرشکلی قرار گرفته و دارای عملکرد بالای لرزه ای می باشد شکل شماره (2).سازوکار کانونی زلزله های بزرگ رخ داده همگرایی صفحات عربی و اوراسیا ر ا نمایان می سازد که سوگیری غالب آن به سمت غرب و شمالغرب مایل شده است، گسل های امتداد لغز راست گرد نمایانگر این حرکات هستند. براسا س شکل شماره (1).( Jackson, 1992) گسل های راست گرد از قسمت های جنوبی شرقی ایران نمایان شده تا شمالغرب کشیده شده اند.گسل شمال آناتولی و سایر گسل های راست گرد در جنوب شرقی ترکیه موجود می باشند. (Westaway1990, 1994; Jackson, (1992 با وجود اینکه گسلش راستگرد شمالغرب ایران و جنوب شرق ترکیه ادامه دار نیست اما از چندین گسل نا پیوسته تشکیل یافته است. شکل شماره (2) سه قطعه از این گسیختگی ها در طی زمین لرزه های سال های 1930، 1966 و 1976 نمایان  شده اند. (Westaway1990, 1994; Jackson, 1992)

از عمده گسل های این ناحیه می توان به گسل شمال تبریز اشاره کرد که دارای توان لرزهای با لایی هست که زلزله های دستگاهی و تاریخی گواه آن می باشند.شکل شماره (3) زلزله ها ی تاریخی واقع شده در اذربایجان را نشان      می دهد.

شکل شماره (2) گسل های عمده شمالغرب ایران ، مرکز و شرق ترکیه و قفقاز و ژئودینامیک منطقه

شکل شماره (2) نقشه زلزله های تاریخی منطقه آذربایجان (سازمان زمین شناسی 1976)

زلزله های تاریخی منطقه:

زلزله های تاریخی زیر در منطقه رخ داده که به صورت متقیم منطقه را لرزانده است:

1- 1304م(سراب – اهر): در این سال زلزله ای قوی که امبرسیز (1982) بزرگی آنرا 7/6=M ذکر کرده است در منطقه سراب به وقوع پیوست. وی اپی سنتر زلزله را در 5/38 شمالی و 5/45 شرقی ذکر کرده و اضافه نموده است که تا شعاع 200 کیلومتری این زلزله احساس شد. گزارش های مستندی از چگونگی وقوع این زلزله در دست است : در اثر این زلزله ساختمانها به پس وپیش رفته و باعث نگرانی مردم شدند. در شهر سراب مردم به بیرون از کوچه ها وخانه ها هجوم آوردند. به گزارش ابن بزاز شدت زلزله به قدری بوده که چراغهای آویخته مردم در دیوار شروع به نوسان کردند. گرچه آسیب هیچ شهری گزارش نشده است ولی به یقین در صورت وقوع این زلزله در نزدیکی شهر سراب تخریب جدی در سراب بوقوع می پیوست. متاسفانه در ثبت تاریخ این زلزله دقت نشده است و چون این زلزله توسط شیخ صفی الدین اردبیلی بیان شده است می تواند هر تاریخی را بین 700ه.ق/1301م تا 735ه.ق1334/م داشته باشد ولی با توجه به گزارش آن در تبریز در سال 704ه.ق، این سال می تواند تاریخ صحیحی باشد (امبرسیز، 1982 ).

          2-  1567م( اهر ) : در این سال در بخش جنوبی ارس در سلسله جبال قره داغ آذربایجان زلزله ای به وقوع پیوست که باعث ویرانی هایی در بخشهایی از قلاع دفاعی و معروف آذربایجان از جمله « قاه قاه قلعه سی » یا «قلعه قهقهه » شد از اثرات این زلزله در تبریز بحثی به میان نیامده است. لیکن فرو ریختن قلعه قهقهه نشان دهنده بزرگی این زلزله می باشد. امبر سیز (1982) محل اپی سنتری این زلزله را در 39 درجه شمالی و 2/47 شرقی ذکر می کند. تلفات این زلزله اندک بوده وتنها زندانیان سیاسی صفویان ساکن قلعه از جمله سام  میرزا شاهزاده صفوی در میان کشته شدگان بودند(ملک زاده، 1377).

3-  1717م (12مارس) (اهر –تبریز): زلزله ای که امبر سیز (1982) بزرگی آنرا 9/5=M برآورد کرده است مناطق کوهستانی قره داغ را به شدت تکان داد . این زلزله در تبریز نیز احساس شد. امبر سیز (1982) نقطه اپی سنتری این زلزله را 1/38 شمالی و3/46 شرقی ذکر می کند. اطلاعات بیشتری از این زلزله در دست نیست و معلوم نیست آیا در منطقه کوهستانی قره داغ زمین لغزش و یا پدیده روانگرایی خاک اتفاق افتاده باشد(ملک زاده، 1377).

4-  1924م (19فوریه)( شمالشرق اهر): در این سال زلزله ای در ساعت شش و پنجاه ونه دقیقه و پنجاه ونه ثانیه به وقت جهانی کوهستانهای قره داغ را در هم کوبید(بربریان 1977) که بزرگی این زلزله را 7/5= M تا 0/6=M برآورد کرده اند. مختصات رو مرکز این زلزله 90/38 شمالی و 60/47 شرقی تعیین شده است. بربریان (1977) شدت این زلزله را I =VII در مقیاس مرکالی اصلاح شده برآورد کرده است(ملک زاده، 1377).      

گسل مسبب زلزله های اهر با نام گسل جنوب اهر گسلی است کواترنر با روند شرقی- غربی به طول حدود 20 کیلومتر از جنوب اهر می‎گذرد. امتداد شرقی آن به کوه ساوالان می رسد و به نظر کاملاً گسل شعاعی میرسد.  ملک زاده (1377).  پیش بینی کرد با در نظر گرفتن فعالیت حداقل نصف طول گسل می توان انتظار داشت زلزله ای با بزرگی 6/6= M به وقوع بپیوندد. بنابراین از نظر زلزله شناسی و سایزموتکتونیک توان لرزه زائی گسلهای منطقه 6/6= M براورد می گردد.

رویداد اخیر:

درروز  21  مردادماه  1391دو زمین لرزه با بزرگای  1/6  در مقیاس امواج پیکری(mb) به ترتیب در20  کیلومتری  باختر اهر و  28  کیلومتری شمال باختری اهر به وقوع پیوست شکل  (3). مراکز مختلف لرزه نگاری داخلی و خارجی موقعیت این زمین لرزه ها را طبق شکل های(3) و جداول(1و2)تعیین نموده اند.این دو زمین لرزه در عمقی حدود 10 کیلومتری سطح زمین رخ داده واز نوع زمین لرزه های سطحی به شمار می آیند.این زمین لرزه ها تلفات جانی و مالی بسیاری به بار آورده اند.

جدول شماره (1) مشخصات زمین لرزه اول به روایت منابع مختلف

عمق  km	بزرگا	مقیاس	عرض جغرافیایی	طول جغرافیایی	زمان UTC	مرجع
10	6.2	Mn	38.495	46.865	12:23:15.3	IRSC
15	6.1	mb	38.55	46.87	12:23:16.2	IIEES
9.9	6.4	Mw	38.322	46.888	12:23:17.0	USGS

جدول شماره (2) مشخصات زمین لرزه دوم به روایت منابع مختلف

عمق	بزرگا	مقیاس	عرض جغرافیایی	طول جغرافیایی	زمان UTC	مرجع
10	6.0	Mn	38.449	46.731	12:34:34.8	IRSC
16	6.1	mb	38.58	46.78	12:34:35.0	IIEES
9.8	6.3	Mw	38.324	46.759	12:34:35	USGS

 

شکل شماره  3 سازوکار کانونی زمین لرزه ها ی دوگانه اهر ورزقان-  به نقل از (USGS)

 

سازوکار کانونی زمین لرزه ها:

سازوکار کانونی زمین لرزه های دوگانه دوگانه اهر ورزقان شکل شماره(5و 3 ) مطابق شکل دارای جهت فشارش  تا حدودی شمال شرقی جنوب غربی است که با ژئودینامیک منطقه همگرایی دارد.گسل های مسبب این رخداد ها از نوع امتداد لغز راست گرد می باشند که از نظر عملکرد با گسل معروف منطقه گسل شمال تبریز قابل مقایسه می باشد و با رژیم تکتونیکی منطقه هم راستا می باشند. شکل شماره (4) گسیختگی سطحی گسل را در مسیر جاده خواجه به ورزقان نمایش می دهد مطابق شکل گسیختگی از نوع راست گرد می باشد.

شکل شماره (4)گسیختگی سطحی راست گرد مربوط به گسل مسبب زمین لرزه عکس ها از کلانتری و مصطفوی زاده

تعداد زیادی پس لرزه در منطقه ثبت شده است که مطابق شکل شماره(5) با امتداد شرقی غربی گسل ها ی موجود همگرایی خوبی دارند.

شکل شماره(5) پس لرزه های ثبت شده منطقه و گسل های موجود به همراه ساز و کار کانونی زمین لرزه و امتداد فشارش

حرکات پوسته زمین ثبت شده توسط GPS:

سازمان نقشه برداری کشور دارای شبکه دائمی GPS در کشور موسوم به IPGN  می باشد که به صورت دائمی حرکات پوسته را پایش می کند و در منطقه آذربایجان 25 ایستگاه می باشد که دو ایستگاه آن در آهر و خواجه نصب شده اند شکل شماره(6).  بر اساس نتایج حاصله از مشاهدات شبکه GPS سازمان نقشه برداری کشور در منطقه شمال غرب ایران و در دو طرف گسل تبریز و گسل های خوی ماکو ونخجوان، لغزشی راست گرد مشاهده شده که میزان آن از 8/1 میلی متر در سال در بخش شرقی منطقه به 5/4 میلی متر در سال در بخش غربی آن افزایش می یابد شکل شماره(7). دلیل این افزایش نرخ راست گردی را می توان درنزدیک شدن به صفحه ترکیه و گسل های شمال آناتولی توضیح داد.شرق بلوک اذربایجان به نرخ حدود 6 میلی متر در سال لغزش راست گرد محض دارد. (Vernant et al., 2004)درمطالعات قبلی انجام شده در منطقه توسط .   (Vernant et al., 2004) همگی برروی حرکت راستگرد غالب این گسل ها تاکید داشته اند.که با حرکات گسل های مسبب زمین لرزه های دو گانه همگرایی دارد. پس از وقوع زمین لرزه های دو گانه در اهر و ورزقان ایستگاه اهر مقدار جابجایی پوسته را حدود 3-4 سانتی متر ثبت کرده است. شکل های (9و8)

شکل شماره (6) شبکه GPS دائمی شمالغرب ( نقل از سازمان نقشه برداری ایران)

 

شکل شماره(7) شبکه GPS دائمی شمالغرب جهت و نرخ حرکت پوسته اندازه گیری شده توسط این شبکه

شکل شماره(8) حرکات ثبت شده توسط ایستگاه GPS اهر طی زمین لرزه اول- نقل از سازمان نقشه برداری ایران

شکل شماره(9) حرکات ثبت شده توسط ایستگاه GPS اهر طی زمین لرزه دوم - نقل از سازمان نقشه برداری ایران

نتیجه گیری:

سازوکار کانونی زمین لرزه های دوگانه اهر ورزقان دارای جهت فشارش  تا حدودی شمال شرقی جنوب غربی است که با ژئودینامیک منطقه همگرایی دارد.گسل های مسبب این رخداد ها از نوع امتداد لغز راست گرد می باشند که می توان با گسل بزرگ منطقه، گسل شمال تبریز از نظر نوع جابجایی مورد مقایسه قرار داد و با رژیم تکتونیکی منطقه هم راستا می باشند. حرکات ثبت شده پوسته زمین توسط شبکه GPS های سازمان نقشه برداری همگرایی خوبی با جابجایی های  تکتونیکی مطالعه شده دارند ، همچنین همگرایی خوبی بین حرکات ثبت شده پوسته زمین توسط شبکه GPS ها و زمین لرزه های دوگانه اخیر وجود دارد.

 

منابع:

1 آمبرسیز،ن.ن.،ملویل،چ.پ.(1982): تاریخ زمین لرزه ای ایران،ترجمه: ابوالحسن رده، انتشارات آگاه، 1370

2 م،مهرپرتوو همکاران، (1371)، نقشه زمین شناسی چهار گوش ورزقان  مقیاس 1:100000،سازمان زمین شناسی کشور ، تهران

3 ت، ملک زاده دیلمقانی،( 1377) ، پایان نامه کارشناسی ارشد، زلزله خیزی آذربایجان با تاکید بر شهر تبریز

 3 م،ع،مهدوی و همکاران، (1367)، نقشه زمین شناسی چهار گوش اهر  مقیاس 1:100000،سازمان زمین شناسی کشور ، تهران

4 سازمان زمین شناسی کشور، 1976، نقشه 1:5000000 پهنه تخریب زمین لرزه های قرن چهارم قبل از میلاد تا سال 1976 میلادی، تهران

5 سازمان نقشه برداری کشور www.ncc.org.ir

6 سازمان نقشه برداری ترکیه www.hgk.msb.gov.tr/

7 گزارش سازمان نقشه برداری کشور از زلزله اهر-ورزقان (براساس شواهد ژئودیتیکی)

1-JACKSON, J. (1992): Partitioning of strike-slip and convergent

motion between Eurasia and Arabia in Eastern Turkey

and the Caucasus, J. Geophys. Res., 97, 12471-12479

2- Özener; o. (2005) KUZEY ANADOLU FAYI DOĞU KESİMİNİN KABUK

DEFORMASYONLARININ VE BLOK KİNEMATİĞİNİN GPS ÖLÇME

TEKNİĞİ İLE ARAŞTIRILMASI: TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası

10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı 28 Mart - 1 Nisan 2005, Ankara

3- Orhan Tatar; (2012) ; Crustal deformation and kinematics of the Eastern Part of the North Anatolian Fault Zone (Turkey) from GPS measurements; Tectonophysics 518–521 55–62

4- WESTAWAY, R. (1990): Seismicity and tectonic deformation rate in Soviet Armenia: implications for local earth- quake hazard and evolution of adjacent regions, Tectonics, 9, 477-503.

5- WESTAWAY, R. (1994): Present-day kinematics of the Middle East and Eastern Mediterranean, J. Geophys. Res., 99, 12071-12090

6- Vernant, P., Nilforoushan, F., Chery, J., Bayer, R., Djamour, Y., Masson, F., Nankali, H., Ritz, J.F.,

7-Sedighi, M., Tavakoli, F., Deciphering oblique shortening of central Alborz in Iran using geodetic data, Earth and Planetary Science Letters, 223, 177-185, 2004b

زلزله مخرب 1309 ش سلماس و مطالعه تلفات انسانی و خسارات وارده بر بنا های باستانی منطقه سلماس

            

            

            

            

           زلزله مخرب 1309 ش سلماس و مطالعه تلفات انسانی و خسارات وارده بر   بنا های باستانی منطقه سلماس

 

 

           *دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

              دکترای مهندسی ژئوفیزیک، استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس

            [e-mail]       

  

           چکیده: روز سه شنبه 16 اردیبهشت 1309 هـ .ش زلزله ای که بزرگی آن را 5/5= M درجه برآورد کرده اند سلماس را در ساعت 10صبح تکان داده و باعث خرابی چند دکان و خانه شده تقریباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتی از اهالی شهر را تخلیه کردند. پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمه‎شب سه‎شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه 17 اردیبهشت زلزله اصلی در ان واحد موجب تخریب کامل دیلمقان dilmgan  و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‎ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد. در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس از جمله حصار 4 متری شهر  دیلمقان ، مساجد و بقاع قدیمی و عبادتگاه های مسیحیان، مناره قرون وسطی‎یی میرخاتون در کهنه شهر ، پلهای قدیمی از بین رفت. بررسی آثار باقیمانده باستانی در سلماس نشان می دهد آثار موجود در کوهستان نظیر قلاع باستانی و دخمه های اورارتوئی و یا بنا هائی که به نوعی در ساختمانشان سنگ می باشد از استحکام نسبتا مناسبی در برابر زلزله بزرگ 2/7 درجه سلماس داشته اند. بر اساس این مطالعه کل آثار خشتی و گلی منطقه از بین رفته اند.

            

           کلمات کلیدی: زلزله، سلماس، 1309، آثار باستانی، تخریب، تلفات

 

 

 

 

 

 

مقدمه: شهرستان سلماس واقع در  استان آذربایجان غربی با جمعیتی افزون از دویتس هزار نفر در منطقه ی فعال از نظر زلزله خیزی قرار دارد. فرو رانش صفحه آناطولی در میکرو پلیت آذربایجان سبب شکسته شدن سنگهای زمین در آذربایجان و بوجود آمدن گسل ها و زون گسل در  غرب آذربایجان شده است  که این مساله ریسک زلزله را در منطقه افزایش داده است. بطور کلی شهر اورمیه از نظر سایزمو تکتونیکی در شعاع کم دارای دو گسل اکتیو و کواترنر  می باشد1- کسل شمال سلماس 2) گسل جنوب سلماس. فعالیت این گسلها در طی اعصار گزشته سبب تخریب منطقه شده ولی در اردیبهشت سال 1309 فعالیت این گسلها سبب تخریب صد در صد شهر و منطقه سلماس گردید. در این مقاله به بررسی علمی این زلزله و تخریبات آن در حوزه انسانی و آثار باستانی می پردازیم.

            

           بررسی زلزله بزرگ اردیبهشت سال 1309 سلماس

           1930م (6مه )(سلماس): روز سه شنبه 16 اردیبهشت 1309 هـ .ش زلزله ای که بزرگی آن را 5/5= M درجه برآورد کرده اند سلماس را در ساعت 10صبح تکان داده و باعث خرابی چند دکان و خانه شده تقریباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتی از اهالی شهر را تخلیه کردند. روستاهای هفتوان، کوچه میش و کلشان تخریب شدند در هفتوان، چند خانه به کلی فرو ریخته و یک زن با یک کودک زیر آوار ماندند در کوچه میش و کلشان تقریباً تمام خانه ها تخریب و در هر کدام یک نفر کشته شدند. در روستاهای دیگر سلماس آسیب ها کمتر بود مثلاً در کهنه شهر، پته‎وئر(Pata ver ) سارنا، پیه جوک (Payajuk) چند خانه فروریخت و بیشتر آنها ترک خوردند در دیگر روستاها نظیر محلم، اؤله ، خسروا، دیریش و مغانجوق بیشتر خانه ها ترک خوردند. کمی دورتر از رو مرکز زلزله که آن را بربریان (1977) و بولتن مؤسسه ژئو فیزیک 15/38 درجه شمالی و 75/44 درجه شرقی (منطقه تمر، شورگل) برآورد کرده اند. در روستاهای حبشی، اختاخانا، یوشانلو، خان تختی، عیان و سنجی تنها چند دیوار ترک خوردند. این زلزله که در حقیقت پیش لرزه اصلی زلزله مهیب سلماس بود این اثر را داشت تا به مردم سلماس و روستا های اطراف هشدار ترک خانه ها را بدهد و بدینسان جان خود را از زلزله های احتمالی نجات دهند در این میان نقش فرمانده سرباز خانه سلماس چشمگیر بود. فرمانده پادگان سلماس ضمن هشدار به مردم سلماس از بابت نخوابیدن در زیر سقف سنگین خانه‎ها تمام سربازان پادگان سلماس را به حالت آماده باش در خارج پادگان نگه داشته بود که آمادگی و کمک این سربازان در فردای آنروز قابل تقدیر بود.( ملک زاده،1378 و 1384و 1383) زلزله در بولتن های مهم زلزله نگاری جهان در ساعت هفت وسه دقیقه و بیست و دو ثانیه به وقت جهانی حدود ساعت ده صبح به وقت محلی ثبت شده است. پانزده ساعت بعد در نیمه شب همانروز زلزله ای با قدرت خیلی بیشتر از اثر این زلزله سلماس را بکلی تخریب کرد.

           2. بررسی زلزله اصلی1930 م(7مه)(سلماس): این زلزله که بزرگی آن را بربریان (1974) 4/7=M و مؤسسه ژئوفیزیک 2/7=M برآورد کرده است یکی از مخربترین زلزله‎های آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می باشد بطوریکه  سال 1930در تاریخ زلزله شناسی بنام 1930سلماس ثبت شده است. پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمه‎شب سه‎شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه 17 اردیبهشت زلزله اصلی در ان واحد موجب تخریب کامل دیلمقان dilmgan  و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‎ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد.

           اطلاعات دقیق از شمار کشته ها و تخریب روستاها بدین قرار است:

• قلعه سر (79 خانوار، دو کشته )
• هفتوان (540خانوار، چهارکشته)
• خسروآ (280خانوار، سی وچهار کشته، 150گاو تلف)
• ملحم (330خانوار،چهل وهشت کشته، 264 گاو تلف)
• پته وئر (114 خانوار، یازده کشته )
• پیه جوک (130خانوار، سه کشته)
• ساورا (626 خانوار، یکصدو پنجاه و یک کشته، هزار گوسفند ویکصدو پنجاه گاو تلف)
• آختاخانا (تخریب کامل با چهار کشته)
• علی بولاغی (تخریب کامل، بدون کشته)
• آق بزره (پنجاه درصد تخریب، یک کشته)
• آق زیارت (110خانوار، ده دصد تخریب، بدون کشته)
• آشناک (120خانوار، تخریب کامل، بیست و هفت کشته)
• اصلانیک (110خانوار، تخریب با بیست و یک کشته)
• عیان (270خانوار، پنجاه درصد تخریب با دوازده کشته)
• بلقه زان (پنجاه خانوار، ده درصد تخریب بدون کشته)
• بردیان (با اندکی تخریب)
• بوروشقالان (40خانوار، تخریب با چهار کشته)
• بوستاک آوار (بدون تخریب)
• چارستون (200خانوار، شش درصد تخریب بدون کشته)
• چهریق (120خانوار، هفتاد و پنج درصد تخریب با چهار کشته)
• چیچک (270خانوار، پنجاه درصد تخریب با پانزده کشته)
• دئریک (180خانوار، کلاًتخریب با بیست و پنج کشته)
• دیلمقان (18هزار خانوار، تماماً تخریب با یکهزار و صد کشته)
• دیریش (390خانوار، با دو کشته)
• گبرآوا (140خانوار، تخریب جزئی بدون کشته)
• قره باغ (2400خانوار، سی درصد تخریب سه نفر کشته)
• قره قشلاق (1650خانوار، تخریب جزئی بدون تلفات)
• قیزیل جا (420خانوار، تخریب با سه کشته)
• قیزیل کندی (40خانوار، پنجاه درصد تخریب با یک کشته)
• گوبه (120خانوار، بیست و پنج در صد تخریب بدون کشته)
• قولان (90خانوار، بعضی خانه ها خراب بدون کشته)
• گوزیک (تماماً تخریب)
• هفتوان (540خانوار، تخریب با چهار کشته)
• حاجی عفان (90خانوار بدون تخریب)
• خانیک (تخریب کامل با دو کشته)
• هوده‎ر (360خانوار، تماماً تخریب بدون کشته)
• کهریز (50خانوار، تخریب با یک کشته)
• کانیان (600خانوار، تخریب جزئی بدون کشته)
• خان تختی (180خانوار، تخریب بدون کشته)
• کوزه‎ره‎ش (تخریب کامل با سی وپنج کشته)
• کهنه شهر (2290خانوار، تخریب کامل با سیصد و هفتادکشته)
• مین گؤل (120خانوار، پنج درصد تخریب با دو کشته)
• نظر آوا (130خانوار، تماماً تخریب با سی کشته)
• سیلاب (600خانوار، تخریب جزئی با یک کشته)
• سارمان آوا (170خانوار، قسمتی خراب با هشت کشته)
• سنجی (120 خانوار، تماماً تخریب با بیست ویک کشته)
• شورگؤل (330خانوار، سی درصد تخریب بدون کشته)
• صوفی آباد (60خانوار، تخریب با یازده کشته)
• اوله (1200خانوار، تماماً تخریب با دوازده کشته)
• وردان (480خانوار، تخریب با بیست وپنج کشته)
• ینگی جی (110خانوار، تماماًتخریب با هیجده کشته)
• زین دشت (تقریباً تخریب )
• گولادر (30خانوار، تخریب کامل با شش کشته)
• گول اوزان (تماماً تخریب)
• حبشی (690خانوار، تخریب با دو کشته)
• هبلران (90خانوار، تخریب با سی وپنج کشته)
• حمزه کندی (330خانوار، تخریب کامل با شانزده کشته)
• حق وئران (تخریب کامل)
• ایستی سو (تخریب جزئی بدون کشته)
• کل آشان (180خانوار، تخریب با نوزده کشته)
• کشکاویچ (120خانوار، با پانزده درصد تخریب، دو کشته)
• خورخورا (40خانوار، تخریب با دو کشته)
• لشکیران (120خانوار، تخریب بدون کشته)
• ممقان (600خانوار، تخریب با هشتاد و پنج کشته)
• مغانجوق (1800 خانوار، تماماً تخریب با هفتاد و پنج کشته)
• صدقیان (1050خانوار، تماماً تخریب با شصت کشته)
• سرای ملک (960 خانوار تماماً تخریب با هشتاد و دو کشته)
• سارنا (180خانوار، تخریب با هیجده کشته)
• شیدان (90خانوار، تماماً تخریب با بیست ویک کشته)
• سلطان احمد (1200خانوار، بیست درصد تخریب بدون کشته)
• تمر (660خانوار، تماماً تخریب با پنجاه و دو کشته)
• اوربان (390خانوار، تقریباً تخریب بدون کشته)
• یوشانلو (420خانوار، تخریب بدون کشته)
• زئوه‎جیک (240خانوار، تخریب با ده کشته)
• زولا (70خانوار، تخریب با سه کشته)( بربریان 1976)

           پس از این زلزله وحشتناک یک عده تقریباً سیصد نفری که در زیر آوارهای شهر مانده بودند در نتیجه مجاهدت سربازان سلماس از زیر خاک بیرون آورده شده و در مریضخانه‎های موقت ارتش که به وسیله چادرهایی تهیه شده بود تحت معالجه قرار گرفتند. نان وغذا به وسیله اتومبیل های امداد از نقاط دیگر آذربایجان به سلماس حمل و وسایل آسودگی اهالی و مجروحین کاملاً فراهم شد. منصور والی وقت آذربایجان و سرتیپ حسن خان مقدم (ظفرالدوله) فرمانده لشکر شمالغرب و چند نفر از رؤسا برای بازدید نقاط زلزله زده از تبریز وارد سلماس شدند و وجوه زیادی از طرف دولت و شیر وخورشید سرخ (هلال احمر فعلی) بین زلزله زدگان تقسیم گردید. در اورمیه نیز پس از دریافت خبر زلزله در سلماس و تخریب کامل سلماس فوراً هیئت مؤسسه شیر و خورشید سرخ (سابق ) اورمیه تشکیل و موضوع کمک و مساعده به زلزله زدگان سلماس مطرح و بلافاصله آقای حاج امیر نظمی افشار از اعضاء پیشقدم در امور خیریه و عضو جمعیت مزبور با آقای دکتر علی احمدخان مقادیری دارو و سایر مایحتاج لازم را برداشته برای معاینه و معلجه مجروحین به سلماس عزیمت کردند. دکتر امیر اعلم رئیس جمعیت شیر و خورشید سرخ (سابق) مرکز و پزشک مخصوص دربار به اورمیه رفته و از آنجا وارد سلماس شده و همراه با دو پزشک همراهی به معالجه مردم پرداختند.      ( ملک زاده، 1383)دکتر حسینقلی صفی زاده فارغ التحصیل پزشکی از روسیه که اصلاً از اهالی قره باغ آذربایجان بوده و در اثر حمله ارامنه به قریه عربلرماکو آمده بود (1297ش) و در سال 1302 شمسی با درجه سرگردی در خدمت ارتش بود، در آن زلزله وحشتناک به معالجه زلزله زدگان پرداخت. نجات یافتگان بعدها شرح می دادند که دکتر بی آنکه وقت استراحت داشته باشد خوراک خود را در دستمالی می پیچد و روزها پی در پی مشغول معالجه زخمی ها می شد. اتفاقاً روزی پس از سه روز بی خوابی در اتاق پشت میزش به خواب می رود و در همان حال خواب، زلزله دیکری رخ می دهد و دیوارهای اتاق فرو ریخته و دکتر زیر سقف می ماند. او را پس از هشت ساعت زنده ولی مجروح از زیر خاک در می آورند.

           جهانگردی بنام «اوون تویدی» که در آن زمان در تبریز به سر می‎برد اوضاع تبریز را در سفرنامه خود شرح می دهد:« از مدت اقامتمان در تبریز خاطره های بزرگ ولی غیرمنتظره و ناخوشایند هم داریم و آن این است که یکروز داشتیم با کنسول انگلیس و خانمش ـ که بعلت میهمان نوازی آنان در سراسر اقامتمان های در آن شهر به ما بسیار خوش گذشت ـ ناهار می خوردیم. درست هنگامی که به خوردن ولووانت نوعی پیش غذا مشغول شدیم ناگهان شهر با یک زلزله شدید تکان خورد که بیش از یک دقیقه طول نکشید و بسیار هراس انگیز بود. همه یکباره از روی صندلی هایمان جستیم که به بیرون فرار کنیم ولی برای مدت شاید ده ثانیه پنجره ای که رو به باغ بود بسته شد و هر کاری کردیم نتوانستیم آنرا باز کنیم و من در آن لحظه نومیدانه با تمام وجودم هراس را حس کردم، ساختمان کنسولگری می جنبید و اینسو آنسو می رفت و من مانند عکس هایی که به دیوار آویزان بودند، خالی بودن زیر پایمان را احساس می کردم. شاید بیش از یک ربع ساعت نشد که دوباره خوردن ناهار را از سر گرفتیم و من برای نخستین بار حس کردم که غذای به آن خوبی دیگر در دهانم مزه ندارد. هنگامی که دوباره هیجانهای این پیشامد در گفتگو بودیم، خبر رسید که زلزله باعث ویرانی یکی از کوچه های داخلی بازار شده و هشت تن زیر دیوار و آوار مانده کشته شده اند.» در تبریز اکثر سیم های برق قطع و آب حوض ها جهید. در بندر شرفخانه نیز موجهای مهیب دریاچه اورمیه باعث صدمه به کشتی ها و اداره کشتیرانی شده و روز چهارشنبه گروهی از مردم وحشتزده سلماس برای اطلاع دادن این واقعه به تبریز و کمک خواستن از مقامات با پای پیاده و دوان دوان از کرانه دریاچه اورمیه خود را به شرفخانه رسانده بودند. چون همه سیمهای تلفن و تلگراف سلماس و تبریز قطع شده بودند.( ملک زاده ، 1383)

           پس از زلزله در 10کیلومتری شمال گسل سلماس یک چشمه آب گازدار هیجده درجه بوجود آمد که در سلماس زلزله بولاغی (چشمه زلزله) نامیده شد. این چشمه بعدها پس از زلزله ها مخصوصاً زلزله 22 ژوئن 1973 سلماس رنگ گل به خود گرفت. در نتیجه این زلزله سطح ایستابی منطقه موقتاً بالا رفته و مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودی به سطح پیشین خود فرو نشست. آب دریاچه که خیلی پایین رفته بود به تدریج بالا آمد و زمین لغزشهای متعدد در دره سلماس و در شیبهای لشکران و سایر مناطق رخ داد که ریزش تپه های باستانی هفتوان تپه و دیریش تپه قابل ملاحضه بود. امبرسیز(1982) شعاع تخریب زلزله را 23 کیلومتر و شعاع احساس را350 کیلومتر برآورد کرده است یعنی این زلزله در بغداد و تفلیس احساس شده است.

           این زلزله گسلشی همراه بود که هنوز هم قابل مشاهده است و می توان آنرا بر روی زمین به گونه ای ناپیوسته در طول حدود شانزده کیلومتر از شمالغرب شورگؤل (shor gol) تا همسایگی کهنه شهر دنبال کرد. در بیشتر مسیر آن که دارای گرای 300درجه است می توان درباره جهت جنبش واقعی گسل جنوب سلماس داوری کرد که راستگرد است اما بجز در دو نقطه جابجایی افقی راستگرد یک و 4 متری قابل اندازه گیری است. مقدار جنبش را نمی توان تعیین کرد.  بین شورگؤل و محل تقاطع گسلش با زولاچای، طرف شمالشرقی شکستگی گسله پایین افتاده است. مقدار جابجایی قائم متغیر است و در برخی جاها افت ظاهری به 4 تا6 متر می رسد. اثر گسیختگی پس از کهنه شهر دیگر قابل مشاهده نیست با این همه اطلاعات محلی دلالت بر آن دارد که این اثر در طول شش تادوازده کیلومتر دیگر در همان راستا در طول کناره جنوبغرب دوشوان چای ادامه داشته است.( بربریان، 1976)  در شمالغرب دئریک، شکستگی گسله دیگری را در سنگ و آبرفت میتوان دید که در طول حدود سه کیلومتر با گرای 50تا 60 درجه کشیده شده و طرف غرب آن پایین افتاده است. رشته پس لرزه ها در حدود سه ماه ونیم دنباله داشت و بزرگترین پس لرزه در 8 مه (18 اردیبهشت) سبب ریزش در شرفخانه، خوی و قوطور شد. در دشت سلماس نصف روستای شکریازی نابود و چهار نفر کشته شد. این پس لرزه همچنین روستاهای گیوران، میرعمر، راویان و   چالیان در جنوب قوطور را که پیشاپیش در اثر لرزه اصلی ویران شده بود تقریباً به کلی ویران و به      ناحیه ای که در اثر لرزه اصلی زیان شدیدی ندیده بود به سختی آسیب رساند.

            

           براورد آسیب زلزله به آثار باستانی

 

            در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس از جمله حصار 4 متری شهر  دیلمقان ، مساجد و بقاع قدیمی و عبادتگاه های مسیحیان، مناره قرون وسطی‎یی میرخاتون در کهنه شهر ، پلهای قدیمی از بین رفت. (جدول 1)

 

 

جدول 1. آثار باستانی تخریب شده در سلماس و آذربایجان

 

ردیف	نام مکان  باستانی	نوع بنا	محل استقرار	تاریخ احداث	درصد تخریب
1	مسجد قانلی مچید	مسجد بنایی سنگی	دیلمقان مرکز ولایت سلماس	اوایل قرن دوازده قمری	100%
2	مسجد آغا مچید	مسجد بنایی سنگی	دیلمقان مرکز ولایت سلماس	اوایل قرن دوازده قمری	100%
3	تکیه روشنعلی شاه افندی	بنای بنایی	دیلمقان مرکز ولایت سلماس	اوایل قرن سیزدهم	100%
4	مقبره میره خاتون	برج سنگی	کهنه شهر	اوایل قرن ففتم	100%
5	کلیسای هفتوان	کلیسای سنگی	روستای هفتوان سلماس	دوره صفویه	60%
6	کلیسای خسروا	کلیسای سنگی	روستای خسروای سلماس	دوره صفویه	60%
7	کلیسای دیریش	کلیسای سنگی	روستای دیریش سلماس	قاجار	60%
8	کلیسای آقتاخانا	کلیسای سنگی	روستای آفتاخانی سلماس	قاجار	60%
9	کلیسای قیزیلجا	کلیسای سنگی	روستای قیزیلجای سلماس	قاجار	60%

60%	قاجار	روستای دئریک سلماس	کلیسای سنگی	کلیسای دئریک	10
100%	-	100 روستای سلماس	مساجد بنایی	مساجد 100 روستای سلماس	11
100%	اواخر افشاریه	دیلمقان مرکز ولایت سلماس	دیوار 4 متری گلی با سنگ	دیواره حصار شهر دیلمقان	12
آسیب اندک ولی تخریب در طول تاریخ	3000 سال قبل دوران اورارتوئی در آذربایجان	کوهستانهای سلماس	قلعه سنگی در بالای کوه	قلعه اورارتوئی زینجیر قالا	13
آسیب اندک ولی تخریب در طول تاریخ	3000 سال قبل دوران اورارتوئی در آذربایجان	کوهستانهای سلماس	قلعه سنگی در بالای کوه	قلعه اورارتوئی هؤده ر و قارنی یاریخ	14
بدون آسیب	3000 سال قبل دوران اورارتوئی در آذربایجان	کوهستانهای سلماس	قلعه سنگی در بالای کوه	دخمه های سنگی  هوده ر و قارنی یایخ و زینجیر قالا	15
بدون آسیب	اوایل دوره ساسانی	کوهستانهای سلماس	حجاری در کوه	کتیبه باستانی خان تختی	16
آسیب 80%	اوایل قاجار	دشت سلماس، روستای قره قشلاق	کاروانسرای با دیوار گلین	کاروانسرای روستای قره قشلاق	17
آسیب 100%	اوایل قاجار	دشت سلماس	شهر	تخریب شهر های دیلمقان و کهنه شهر	18
بدون آسیب جدی	-	آذربایجان	بنا های باستانی	بناهای باستانی خوی و اورمیه و وان ترکیه و شرفخانه	19

            

            

           پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جدیدی در یک کیلومتری دیلمقان ـ در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهر سازی و مهندسی و به صورت شطرنجی مهندس اسدالله خاورزمین احداث و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه زمین مناسبی جهت خانه سازی و اسکان داده شد. از ویرانه های سلماس امروزه چیزی باقی نمانده است، بجز پایه دیوارهای مسجد آقا«آقامچیدی» و سنگهای منشوری شکل ستونهای مسجد که جای دارد محل این آثار توسط میراث فرهنگی حصار کشی شده و بعنوان یادگاری از زلزله مشهور و ویرانگر 1930م سلماس برای آیندگان جهت عبرت و برنامه ریزی اصولی جهت تلاش برای بسط دانش زلزله شناسی و مهندسی زلزله در منطقه استفاده گردد.

            

           نتایج و بحث:

 

           زلزله بزرگ و مخرب سال 1309 سلماس جزو یکی از مخربترین زلزله های منطقه آذربایجان محسوب می گردد. این زلزله پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمه‎شب سه‎شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه 17 اردیبهشت زلزله اصلی در آن واحد موجب تخریب کامل دیلمقان و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‎ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد. در این مقاله به بررسی درجه تخریب آثار باستانی در منطقه سلماس پرداخته شد. درمنطقه سلماس به سبب نا امی های پس از دوران صفویه آثار باستانس جدی و قابل تامل وجود نداشته و اگر اثری موجود بوده پس از دوره قاجاریه بوده که آن هم در حوادث پس از جنگ اول جهانی تقریبا نابود شد. بررسی آثار باقیمانده باستانی در سلماس نشان می دهد آثار موجود در کوهستان نظیر قلاع باستانی و دخمه های اورارتوئی و یا بنا هائی که به نوعی در ساختمانشان سنگ می باشد از استحکام نسبتا مناسبی در برابر زلزله بزرگ 2/7 درجه سلماس داشته اند. بر اساس این مطالعه کل آثار خشتی و گلی منطقه از بین رفته اند.

 

 

 

 

 

           منابع

             

 

       امبرسیز.ن.ن.وملویل.چ.پ.،1370، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه: رده، 1. ناشر آگاه، تهران

• بربریان.م.،قریشی.م.،1366، پژوهش و بررسی لرزه زمین ساخت کاربردی، خطر زمین لرزه، گسلش در گستره دریاچه تکتونیکی اورمیه، سازمان زمین شناسی کشور، شماره گزارش؟
• سیاهپوش.م. ت.، 1370، پیدایش تمدن در آذربایجان، انتشارات قومس، تهران
• شاه پسندزاده. م و، زارع.، 1374، بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه،گسلش در پهنه استان آذربایجان     شرقی، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران
• شهرابی. م.، 1373، شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اورمیه به مقیاس 1:250000، سازمان زمین شناسی کشور، تهران
• ملک زاده دیلمقانی، توحید، 1378 ، سلماس در سیر تاریخ و فرهنگ آذربایجان، مولف، سلماس
• ملک زاده دیلمقانی، توحید، 1383 ، زلزله بزرگ و مخرب سال 1309 سلماس، مولف، سلماس
• ملک زاده دیلمقانی، توحید، 1384 ، تاریخ ده هزار ساله سلماس و غرب آذربایجان، ائلدار ، تبریز

 

 

• Berberian. M. 1976 Salmas earthquake, Gs Report No 39
• Berberian. M. 1976 Contribution To The Seismotectonies of Iran (part IV) No 40 Gs
• Berberian. M. Tchalenco. J.S.1976 Field study and documention of The 1930 Salmas earthquake Gs no 49 P 271- 342
• Berberian. M. 1976 Macroseismic epicenteres of destructive and damaging earthquakes in Iran(1900_1976).Gs No 39