آذربایجانین با تی بولگه لرینده فولکلور پوتانسیل‌لری و اونون تدقیق و نشرینده پروبلئم‌لر

دوکتور توحید ملک زاده دیلمقانی[1]

آذربایجان اراضی سینی تشکیل ائدن منطقه‌لر ان قدیمزامانلاردان بو گونه قدر تورکلرین یوردو اولموشدور . اسکی آذربایجان خالقلاریندان آس ، آراتتا ، ماننا ، اورارتو ،کیمئر و ساییر پورتو - تورکلر یاشادیقلاری آذربایجان اراضیسینده توپونیم و ائتنونیم واسطیه‌سیله ایزلرینی بوراخمیشلار . یالنیز بو اؤز‌ل آدلار دئییل ، اسکی تورکخالقالارین ایزلرینی ، اسکی تورکلرین اینانج طرزی  (توتئمیزم و شامانیزم ) یا دا اسکی حیات طرزی موتیولرینی شیفاهی ادبیات‌دا  دا گؤرمک مومکوندور . ایسلامیت   ده ن سونرا اوغوز وسونرالارقیپچاق تورکلرین اذبایجانا قالابالیق گلیشلری خالقیمیزین اسکی تورکلردن میراث قالمیش معنوی حیاتی داها دا زنگین‌لشدی . بئله لیکله آذربایجان تورپاقلاریندا ساکین اولان تورک کؤچری خالقلاری قدیم آذربایجان دا یاشایان تورکلرله قاووشوب یئنی آذربایجان تورکو و میلّی   ادبیات ، موسیقی  و فولکلوروموزوتشکیل ائتدیلر .

1-  آذربایجانین غرب منطقه‌لرینده فولکلور پوتانسیئل‌لری :

 

آذربایجان دا یاشایان تورکلر دئدیگیمیز کیمی پروتو تورکلره قاریشمیش  اوغوز وقیپچاق تورکلری ایدیلر . افشارلار ، بایاتلار ، بئگدیلی لر، قاراپاپاقلار ،آق‌قویونلو و قارا قویونلولار  تورک دؤولتلرینین قورولماسیندا چوخ تاثیرلی و اؤنملی روللاری اولموشدور. حتا چوخو میثال اولاراق افشارلار کیمی دؤولت قوروجولاردان اولموشلار . بعضی لری ایسه بایاندیر و چپنی‌لرکیمی آذربایجان و آنادولونون اورتاق حاکمیت آلتیندا یاشامالارینی باشارمیشلار .بیز بو مقاله‌ده یالنیز آذربایجانین جنوبوندا و اونون غرب بؤلگه لرینده تاریخ بویو یاشایان اوغوز تورکلری بویلاریندان دانیشیب ، بو طایفالارین موعاصیر آذربایجان فولکلوروندا نه قدر مهم روللاری اولدوقلاریندان دانیشاجاغیق .آذربایجان غرب بؤلگه‌لری ایران ایچینده غربی آذربایجان ایالتی اولاراق تانینیر . مرکزی ایسه تورک یوردو اولان افشارلارین یاشادیغی مرکز، »اورمیه« شهری دیر .بو بؤلگه‌نین ان شیمالی منطقه‌سی اسکی تاریخیمیزده ایروان و ناخجیوان شهرلری ایله بیرلیکده چوخور سد منطقه سینی تشکیل ائدردیلر . »ماکو« شهری بایات تورکلری‌نین مرکزی دیر. بو شهر شیرین لهجه ایله دانیشان ماکولولار زنگین فولکلورا مالیک دیر لر . ماکو شهرینین ایکی یوزمین نفرلیک نفوسونون چوخو بایاتلارا منسوب دور .ماکو شهرینه باغلی شهرین جنوب منطقه‌لرینی تشکیل ائدن بؤلگه‌ده بو گونه قدر قدیم آذربایجان حروفی لیک مفکوره‌سینی ساخلایان قارا قویونلو تورکلری یاشاییر .آذربایجان شیفاهی ادبیاتینا  خصوصیله عاشیق صنعتی نین ساخلانیب انکیشافیندا قارا قویونلو تورکلرینین چوخ اؤنملی روللاری اولموشدور . اونلار هئترودوکس ایسلاما اینانیر واهل حق دن دیرلر . خالقی‌میز اونلارا علی آللاهی یا گوران دئییرلر . بو منطقه‌ده یاشان خالقیمیز آراسیندا قدیم آذربایجانین صوفی - تکّه عاشیق گله‌نکلری دوام ائتمکده دیر. شیمال دان جنوبا گلیرکن ایکینجی شهر تاریخ بوْیو شؤهرتی اولان »خوْی« شهری دیر . خوی‌دا ، موختلیف تورک بویلاریندان علاوه آذربایجان دا آدلاری آز گؤرونن ییوا (ایوا ) تورکلری یاشاماقدادیرلار . ائو اوغلو توپونیمی بونا شاهید دیر. اونلاردا زنگین فولکورامالیک خالقلاریمیزدان دیرلار .»سالماس« شهری شیمال دان جنوبا گلیرکن اوچونجو شهردیر .سالماسین شیمال - غربین ده یاشایان کوره سونلی          ( گیره سونلی ) تورکلری دَگرلی فولکورا  صاحیب اینسانلاردیرلار .باشقا یئرده تایلاری آز گؤرونن بو خالق » چپنی « ائلینه منصوب و شافعی اینانج لی تورکلردن دیرلر. سالماس ، خوی واورمیه ده نفوسلاری تخیمناً 150 ـ مین نفر اولار . اونلارین دانیشیق شیوه سی آذربایجان و آنادولو تورکلرینین کؤرپوسو ساییلیر .سالماس دا یاشایان بیر آیری تورک طایفاسی دا »لک‌لر« دیر. شاه عابباس زامانین‌دا سالماسا کؤچدورولن بو طایفا ،سالماسین دوققوز پارا کندینده یاشاییر و فولکلورباخیمیندان دگرلی قایناق ساییلیر . لک لرین چوخ آز قیسمیده آذربایجانین باشقا شهرلرینده یاشاییر .

غربی آذربایجان ایالتی‌نین مرکزی »اورمیه« شهرینه گلیرکن قوجامان افشار ائلینی گؤروروک . منطقه‌نی قوروماق اوچون شاه عابباس زامانین‌دا بورایا کؤچدورولن افشارلار درین و زنگین فولکلور و تایی آز گؤرونن عاشیق صنعتینه مالیک اولان خالقیمیزدان‌دیرلار . یوزلرعاشیقیمیز تاریخ بوْیو بؤلگه‌ده عاشیق صنعتینی قوْرویوب اینکیشافیندا ایشتیراک ائتمیشلر .تبریز - قاراداغ عاشیق صنعتین‌دن فرقلی اولاراق ، اورمیه عاشیق صنعتی یالنیز اورتا آسیادا گؤرونن ، تک سازلا ایفااولونور . بورادا بالاباندان خبر یوخ . افشارلار هم شهرده هم ده کندلرده یاشاماقدادیرلار . اورمیه و سالماس و سایین قالادا نفوسلاری دؤرد یوزمین نفر اوْلار .

اورمیه شهری نین جنوبوندا  مؤحتشم »قاراپاپاق« یوردو ،»سولدوز« شهری هرتورلوتضییق لره قارشی تورکلوگون ائله جه ده آتا - بابامیزدان میراث قالان فولکلوروموزو قوْرویوب ساخلاماقدادیرلار . 1800ـ جو ایللرده قاجار ـ روس ساواشلاری سیراسیندا آرازین شیمالیندان جنوبا کؤچن بوخالقیمیزین بیر قیسمی هله ده ایندیکی گورجستانا باغلی بورچالی دا ، بیر قیسمی دا تورکیه‌ده قارص دا یاشاماقدادیلار و سولدوز ، سالماس و اورمیه ده نفوسلاری تخمیناً 150ـ مین نفردیر.

2- ایران دا فولکلور توپلاماق و تدفیق مرکز‌لری :‌

بیلیندیگی کیمی ممالک محروسه ایران 1925 ـ جی ایلدن بری آذربایجان تورکلری حاکمیتین دن چیخمیش و چوخ میلت لی شکلی‌ندن تک میلت لی ( فارس - آریا ) مملکته چئوریلدی . بو دؤنوشون سببلری و گئدن آشامالاری آچیقلاماغینا بو یازی دا یئر یوخ آمما بو دؤنوشون فارس اولمایان خالقلاری خصوصیله آذربایجان تورکلرینه جیدی ضربه ووردوغونو قئید ائتمکده فایدا وار .پهلوی شاهلیق باشلایینجا مملکتین بوتون ایمکانلاری فارس کولتورونه وئریلدی و آذربایجان مدنیتی         دوُردورولدو .آذربایجان جمهوریتینده مدنیتیمیز اینکیشاف ائتدیگی زامان ،ایراندا شاهین باسقی و تضییقی ایله آذربایجان مدنیتی گئری گتمه‌گه محکوم اولدو . شاه زامانی خالقیمیز یالنیز بویوک شهرلرده ا فولکلورلا هوبی اولاراق  ماراقلانابیلیردی . آذربایجانین باشقا  شهرلری فولکلوروموزونتوپلانماسیندا چوخ بؤیوک رول اوینامیشلار . تاسف لر اولسونکی او زامانلار رادیولار فولکلورون نشرینده کیتاب یایماغا  گئچه بیلمه میشلر . آذربایجان تورکجه سینده کیتاب و مقاله اولاراق یالنیز دوکتور مجتهدی ، دوکتور جاویدین و دوکتورفرزانه‌نین کیتابلارینی گؤره بیلیریک . فارسجا اولاراق دا بهرنگی و تهران رادیو‌سوندا چالیشان انجوی شیرازی نین کیتابلارینی گؤرمک مومکوندور . قالان ایسه کور اوغلو ،اصلی کرم و بو کیمی خالق ناغیللا ریمیزین عاشیقلار دیلیندن آلینما هیئچ رئداکته اولمایان شکیل ده باسیلمیش کیتابلاریدی .

1979 ایسلام اینقیلابیندان سونرا تورکجه و آذربایجان مدنیتینه اویقولانما یاساق  قالدیریلسا دا یئنه اسکی دؤولت پولیتیکاسی کیمی دؤولتین کولتور پروگراملارینا آذربایجان دیل ،ادبیات و فولکلورو نا هئچ یئر وئریلمه‌دی .موعاصیر ایران دا فولکلور توپلاما و تدقیقی اوچون هئچ بیر ایداره و یا انستیتو یوخدور . . آذربایجان فولکلورو ساحه سینده ده بو گونه قدر جدی بیر ایش گؤرولمه میشدیر .

3- آذربایجان دا فولکلورون بو گون‌کو وضعیتی:

90 ـ جی ایللردن اعتباراً آذربایجان تاریخینده یئنی صحیفه‌لر آچیلدی . او گونلردن بری اونیورسیته طلبه لری باشدااولماقلا ضیالی‌لاریمیز و مدنیتیمیزین قایغی‌کش اینسانلاریبو ایش ده چوخ موفقیت‌لره  نائیل اولدولار . شوعورلوخالقیمیز تاریخیمیز ، فولکلوروموز و خولاصه مدنیتمیزین هر قولوندا نه قدر جیدی باشاریلار الده ائتسه‌لرده علمی مئتودلار و تئکنیک مسئله لرله تانیش اولان اینسانیمیز وتدقیقیمیز چوخ آزدیر . ایران اونیورسیته‌لاریندا آذربایجانلیطلبه‌لر اوچون آچیلان آذربایجان تورکجه‌سی ، درسی کیفایتقدریله پروبلئمیمیزی حل ائده بیلمه‌دی .سوْن زامانلار اورمیه و تبریز اونیورسیته‌لاریندا رسما ًآذربایجان تورکجه‌سی کورسوسو آچیلاماسی یاخین گله‌جکده علمی کادرویا صاحیب اولمامیز دئمکدیر . بو ایسه بلکه‌آذربایجان مدنیتی تدقیقینده اولان علمی پروبلئم لریمیزی چؤزه  بیلسین .

4- سالماس منطقه‌سینده توپلادیغمیز فولکلورا گؤره :‌

سالماس منطقه سیندن توپلادیغیمیز آلتی کاسئت ، خالق ناغیللاریمیز ، بایاتیلار ، سایا شعرلرینی ائحتیوا ائتمکده دیر . بو ناغیللارین باشیندا ناغیلی سؤیله‌ین ایلک باشدا اؤز آدی ، فامیلی ، آتا آدی ، نئچه یاشدا اولدوغو وکیمدن ناغیلی اؤیرندیگینی دئدیکدن سونرا ناغیلینی دئمه‌گه باشلاییر . ناغیللارین هر زامانکی ایلک جومله‌سی ، »بیرگون واریدی بیر گون یوخ ایدی . آللاه دان ( یا خودتانری‌دان ) غیر از هئچ کیم یوخ ایدی« ، کیمی جومله‌لرله باشلاییر . ییغدیغیمیز بعضی ناغیللارین آدلاری بئله دیر : یاخشی‌لیق ائیله آت دریایا بالیق دا بیلمه‌سه خالیق بیلر ، عزرائیلین ناغیلی ، ایکی قارداش، قبریستانلیق ، بیر سؤز دئیبلر ایکی یوخ ،گئچی نین ناغیلی ، شاه اسماعیل ناغیلی ، شاه عابباس ناغیلی ، زومروت قوشو ، فاطما خانیم ،اوره‌ک یاراسی وساییره.

 

5- سالماس دا فولکلور توپلامادا قارشیلاشدیغیمیز بعضیپروبلئم لر :

بیز  اساس اولاراق فولکلور توپلامانی آذربایجانین غرب ویلایتلریندن ساییلان سالماس شهرینده باشلادیق. آلتی کاسئته ییغدیغیمیز ناغیللار توپلوسو سالماس شیوه‌سیله آذربایجان ناغیللاری ، بایاتیلاری و خالق ماهنی لارینی ائحتیوا  ائدیر . بو کاسئتلر یالنیز آذربایجان فولکلورو اوچون مهم دئییل . آذربایجان تورکجه‌سینده سالماس آغیزینین تدقیقی اوچون ده چوخ فایدالی اولاجاق . بوگون بوکاسئتلرین سالماس آغیزینی تدقیق اوچون تورکیه‌ده عالی مکتب‌لر و دوچئنتلیک تئزی اولماسینا پلانلار وار .

اساس اعتباریله سالماس دا فولکلور توپلامادا بیز ایکی مهم پروبلئم له قارشی قارشی‌یا گلدیک :

1- فولکلور سؤیله ین اینسانلا تانیش اولماماق

2- کاسئت و میکروفون‌دان مئیدانا گلن پروبلئم لر

سوسیال وضعیت باخیمیندان موسلمان اؤلکه‌لر عمومیتله  باغلی اؤلکه‌لردیر . آذربایجان کندلری ده بو وضعیت‌دن مستثنی دئییلدیرلر . کیشی ، قادین موناسیبتلری نورمال بیرسوییه‌یه چاتمامیش . سوسیال علملرینده تدقیق اوچون مئیدان اولمادیغینا گؤره خالقیمیز بو کیمی آراشدیرمالارا عادت ائتمه‌میشدیلر . بیزیم فولکلوروموزون اصیل قایناقلاری قادینلار اولدوغوندان یوخاریدا کی مسئله نی گؤزه آلاراق یاشلی  قادینلارین یاخین قوْهوملارینا موراجیعت ائده‌رک اونلاردان یاردیم ایسته‌دیک .هئچ بیر بیگانه اولمایان یئرده بو کاسئتلر یازیلدی ، عائله محیطینده قدیم ائشیتدیگیمیز ننه‌لریمیزین ناغیللاری کیمی ، بیزجه بوشیوه‌ فولکلور توپلامادا داها ساغلام بیر شیوه دیر .فولکلور توپلامادا باشقا بیر پروبلئم ایسه کاسئت ومیکروفون اولان یئرلردیر. بئلنچی محیط‌لرده کیشی یاخود قادین اؤزونو تضییق آلتیندا حیس ائده‌رک ، ایراندا »عیبارتی « سؤزویله مشهور اولان اصطلاح دا دانیشیق طرزینه گئچیر .ایجازه وئرین» عیبارتی « سؤزونو آچیقلاییم . بو ایصطیلاح پیسیکولوژیک تضییق آلتیندا خالقیمیزین آذربایجان تورکجه‌سینی فارس دیلی و گرامئری چرچیوه سینده ایفاده ائتمک دئمک دیر . بو طرز دانیشیق دا عموماً آذربایجان تورکجه‌سی گرامئری پوزولور و مکتب‌لرده تحصیل آلینمیش فارسجا گرامئر و ترکیب لری یئرینه اوْتورور . بوگون بودانیشیق طرزینه آذربایجانین تامام رادیو – تلویزیونوندا راست گلمک مومکوندور . ضیالی لاریمیز رسمی یئرلرده گؤرونن بو طرز دانیشیغا هَجو اولاراق فارکی ( فارسی + تورکی ) دئییرلر .بیز بو سورونو دا یوخاریدا دئدیگیمیز یؤنتئمی ایجرا ائتدیکدن سونرا حل ائده‌بیلدیک و نهایتاً داها ساغلام کاسئتلر الد ه ائتدیک .

 

 

قایناقلار :

1- زهتابی - ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی . تبریز 1999

2- رئیس نیا - آذربایجان درسیر تاریخ ایران . تبریز 1989

3- ملک زاده دیلمقانی – سلماسین اون مین ایللیک  تاریخی - سلماس 1999

4- نیایش - آلتایلاردان سهندیمیزه - تهران 2003

 

 

 

 

---

[1]  آراشدیرماجی یازار [e-mail]

Lozan antlaşması ve İran: Bir Nesturi soykırımı iddiası

Özet: Birnci dünya savaşı esnasında Osmanlı ordusu Rus ordusuna muteakip İran'ın kuzeybatısına ( Azerbaycan eyaleti) girdi ve bu nedenle Azerbaycan halkı istemeyerek savaşa girdi. 1915 ten 1919 a kadar bu bölge iki zıt gücün savaş meydanı oldu. Bir tarafta Osmanlı ve yerli Türk ehali karşı tarfta ise Nesturiler ; Ermeniler ve Rus ordusu. Bu bölgede Rus güçlerinin etkin olması nedenile hırıstıyan güçler etkin olan müslümanları soykırıma üğratmışlar. Savaş biter bitmez Osmanlı güçlerinin yardımıyla Ermeni- Nesturi güçleri bölgeyi terk etme mecburiyetinde kalmışlar. Bölgeyi terk edenler Ağa petros başçılığında şimdiki Irak'a gitmiş daha sonra İran'ın kuzey batısı ve Türkiye'nin doğu bölgesinden oluşan bir hayali memleketin kurulma taslağıyla Lozan konferansına muracaat etmişler.

 

Lausanne Treaty and İran: A claim of Nestorian genocide

Abstract: The Ottoman army during First World War after Russian military was entered the northwest of İran (Azerbaijan province) and Azerbaijan went to war reluctantly. From 1915 until 1919, this region was a battlefield of two opposing powers. On the one hand against the Ottoman Empire and the Turkish domestic and the other hand Nestorians, Armenians and the Russian army. Christian forces in this region was found effective in the Russian forces to be enabled Muslims exterminated . With the help of the Ottoman forces, the forces of the Armenian-Nestorian end the war as soon as they had to leave the area. Those who went to Iraq on the Lausanne conference try to establish a country in NW İran and west of Turkey.

 

 

 

 

Başlangıç:

1-    Azerbaycan bölgesi birinci dünya savaşı esnasında

Birinci dünya savaşı beşeriyet tarihinde dönüm noktalarından sayılmaktadır. Bu aşamada bir çok eski sistemler aradan kalkıp yeni sistemler kurulmaya başlandı. Büyük imparatorluklar da bu aşamada ortadan çıkarak ulus devletler kuruldu. İran özellikle onun kuzeybatısında yerleşen Azerbaycan eyaleti savaş alanlarından uzakta olduğuna rağmen stratejik olduğuna göre bölgede etkin olan Rus ve Osmanlı devletlerinin rekabet alanına çevirildi. Bu savaşta Azerbaycan ahalisinin çoğunluğunu teşkil eden Azerbaycan Türkleri Osmanlı yanlısı ve azınlıkta olan Ermeni ve Nesturi hırıstıyanlar ise Rus yanlısı oldular. Hırıstıyanların bu konuma girmelerinde Amerika ve Avropalı misyonerlerin rolu çok önemliydi. Birnci dünya savaşında bölge hırıstıyanları tarihi görevlerine yani müslüman yurttaşlarının aleyhinde olma işlemelerini yerine getirdiler. 1910 dan itibaren 1. Dünya savaşına kadar Azerbaycan Rusların işgalı altındaydı. 1915 den itibaren osmanlıyla Rusların savşları gergin duruma geldikten sonra Osmanlılar da Azerbaycan'a girerek Ruslarla savaşa girdiler ve sonuç olarak Azerbaycan istemeyerek savaşa girdi. 1916 ilk baharında Osmanlıların Azerbaycan'ı Ruslar elinden çıkarma çabaları Dilman muharebesinde sonuç vermedi ve Osmanlıların yenilmesile Azerbaycan'ın tümü Rusların eline geçti. Osmanlı arazisinden İran topraklarına sığınan Nesturiler Rusların yardımıyla silahlandırılıp yerli müslüman Türk halkına karşı kışkırtıldı. 22 şubat 1918 Urmiye üç günlük bir katliamdan sonra Nesturilerin eline geçti ve halk Nesturilere teslim oldu.  Nesturiler Salmas'ı da ele geçirmek istediler lakin 16 Mart 1918 de Nesturilerin manevi lideri Marşimon simko elile öldürüldü. Şubattan Temmuza kadar bölgede yapılan katliamdan yaklaşık 100 bin Azerbaycanlı kişi öldürüldü. Bu eylemlere karşın Osmanlılar Azerbaycanlıları Ermeni ve Nesturilerden kurtarmak amacıyla İran'a taraf yöneldiler. Osmanlı ordusunun karşısında dayanamayan Hırıstıyanlar İngilizlerin yardımıyla Salmas ve Urmiye'yi terk edip İngilizlerin işgali altında olan Irak'a taraf kaçtılar. İngilizliler onları gelecek plnlarında kullanmak için Bağdat'ın kuzeyinde Bakuba kentinde yerleştirdiler[2].

 

2- Paris sülh konferansı

1. Dünya savaşı bittikten sonra mağlup ülkelerin yönetimi için bir kaç önemli konferans tertiplendi. Bu konferansların biri paris'te gerçekleşecekti. Savaş esnasında İran'ın Avropadaki büyük elçileri bir kaç raporla bu gibi konferansların tertipleneceği yönünde haberler verdiler[3]. Paris'teki İran sefiri de bir raporda İran'ın kuzeyinde bulunan Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcüstan ülkelerin sınırlarının belli olacağı zamanlarda İran'ın da bir temsilcisi olacağını daoğal oalrak karşılamıştı[4]. Ama İran'ın bu konferansa katılmasınıa İngilizliler karşıydı[5]. karşı olma nedenlerinden birisi belki İran delegeseindeki İngiliz siyaseti karşıtlarının bulunması söylenebilmektedir[6]. İran delegeleri dış işler bakanı moşaverolmemalik, İngiliz karşıtı tanınan  moinolvozera ; Ahmet şahın eski özel öğretmeni zokaolmolk ten ibaret idi. İngilizlilerce bu delege tümüyle ingizli karşıtı olarak algılanırdı. Ayrıca İngilizliler tarafinden  İran'da başka güçlerin parmak yeri bulmamamaları istenilirdi ki İran delegelerinin Paris'e gelmelerile İran işleri yani İranı sömürmesi İngilizlilerin ellerinden çıkacaktı[7]. İran heyeti 17 Aralık 1918 de Paris'e taraf hareket edip 23 ocak 1919 da paris'e vardı. Ayrıca Nesturiler tarafinden de iki heyet paris'e gönderildi. Birincisi Amerika'ya okuma için gidenlerden başkası Petros başkanlığında Anadolu ve Azerbaycan'dan kaçan Nesturiler heyeti[8]. İran delegesi Paris'e varar varmaz bir bildir hazırlayarak kendi isteklerini şöyle özetledi:

 1- İran'ın siyasi bağımsızlığının korunması

2- savaşlar sonucu Ruslar ve Osmanlılara verilen arazinin geri dönemsi

3- savaş sonucu maddi zarara uğramalarının karşılanması

İran devleti bu istekleri özellikle toprakların iadesi konusunda Fransa'nın yardımına göz dikmişti[9] fakat Fransa bu isteklere sıcak bakmadı ve tamamile redd etti[10]. Ayrıca İran bu savaşa resmen katılmadığı için konferansa dahil edilmedi ama kafkaslar konusunda konferansta tartışılacağı durumda İran'ın da alınabileceğine karar verildi[11]. Bu konferansa Nesturiler de giremedi ve onların istedikleri toprak payı da sıcak karşılanmadı ama Nesturi delegasyonu ayrı ayrı isteklerin şöyle bildirdiler:

İlk başta muhtariyet daha sonra tam bağımsızlık. Bu ülke sınırları : Musul; Diyarbakırdan Van gölü kuzeyine kadar; İran Azerbaycan'nın batı bölgesi; Urmiye ve Salmas kentleri[12].

 Bu istek hem İran hem de Türkiye tarafinden kesinlikle redd edildi[13].

İran içinde konferanslarda olup bitenler merakla izlenirdi. Aydınlar ve özellikle Urmiye ve batı Azerbaycan'da yaşayan halk Nesturilerin eylemlerini endişe ve tediginlikle izliyorlardı[14]. Bu arada Ermeniler Ermenistan konusunda da çaba sarf ediyor hayali ülke konusunda tartışmalar olurdu. Ermenilerin fikrince büyük Ermenistan İran Azerbaycan'ı; şimdiki Ermenistan ve Doğu Anadolu'da ABD himayesi altında kurulmalıydı[15]. Bu özel konuda İran yararını Osmanlıya destekte gördü ve miletler teşkilatının kurulma arefesinde Anadolu konusu tartışılılırken Müslüman halkı çoğunlukta olan arazı Türkiye'ye verilsin diye bir öneride bulundu ki bu öneri yunanlıları bir hayli kızdırdı[16].

3       Lozan konferansı

Bu konferansta da İran içeriye alınmadı lakin Ermeniler ve Nesturiler kendi amaçları doğrultusunda çabalarını arttırmışlardı. Bu konferansa katılmak isteyen Nesturilerin bildirilerinde  gine Azerbaycan'ın batı bölgesi Nesturi toprağı olarak bildirilmiştir[17]. Nesturilerin talepleri Ermenilerin isteklerile birge İngilizlerin delegesi tarafından Lord Korzon'un hitabesinde 12 Aralık 1922 de resmen ortaya konuldu. İngilizliler defalarca Nesturilerden haklı olarak küçük müttefiğimiz olarak konuşmuştur. Bu meseleye de tekrar defalarca Türkiye heyeti karşı çıkıp Türkiye arazisinin bölünmez olduğunu vurgulurdu.

Nesturiler daha önce taleplerini remsen kasım 1922 'de Lord Korzon'a bildirmişlerdi. Bu mektuba ek olarak belgelerle Nersturilerin nasıl savaşa girdikleri ve bir kaç önemli şahıslardan alınan tasdiknameler ABD delegesine verilmiştir. İngilizlerin ısrarıyla konu 13 Aralık 1923 toplantısına sevk edildi ve nihayet tolantıda azınlık kavramının hukuksal tanımı tespit edildi. Türkiye'nin çabaları esasında İngilizlerle ilişkisi iyi olan Nesturilerin talepleri konferansta redd edilip küçük mütefiğimiz adı altında toplanan Nesturilerin durumu kötüye uğradı. Bu durumu anlayan Petros İngilizlerden el yüzerek birbaşa Türkiye'yle muzakereye girmek istedi. 6 ocak 1923 te İngilizlerin konuşmasında Ermeni ve Nesturilerin kötü durumlarından bahis ederken  Dr. Rıza Nur'un yanıtı isabetli oldu: muttefiklere yönelik , Bu adamların sefiliklerle yaşamalarına siz sebep oldunuz dedi.

Petros Nesturilerin tamamile mağbun olacaklarını anlayarak bir taslakta yine Nesturi ülkesinin kurulmasına ısrar ederek bu ülkenin kurulacağı halde İngilizlerin işgalinde olan Irak'la Türkiye arasında tampon bölge olarak olacaklarını vurguladı. Ama İngilizlerin ortadoğu siyaseti Nesturilerin aleyhine dönmüştür ve siyaset kulislerinde Nesturi devletinin kurulması durumunda Kürt devletin kurulmamasına sebep olmayacağını konuşulurdu. Nihayet Nesturilerin tüm çabalarına rağmen mağlup Türkiye istediklerini galip ülkelerine yedirdi[18]. Hiç bir toplantıda konuşmaya hak alınmayan İran da önemli olan topraklarının kayb etmemesinden hoşnut olarak derin bir nefes aldı.

 Zaman geçtikçe İran devleti bölgeden kaçan Nesturilere genel aff vererek yavaş yavaş multeciler Urmiye ve Salmas'a geri döndüler. Bir kaç sene sessizlikle yaşamayan Nesturiler yavaş yavaş normal yaşamlarına döndüler. Şimdilik İran'ın tümünde en fazla 20 bin kişi Nesturi kökenli ; Asori adı altında yaşamaktalar.

 

---

[1]  Araştırmacı- yazar: Azeran enstitusu başkanı; Urmiye; İran

[e-mail]

[2]  Bu konuda bakınız: Melikzade, Tohid,Güney Azerbaycan birinci dünya müharibesi illerinde- soyqırım, Bakı,2010

[3] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 444

[4] شماره سند 1546 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 23  صفر 1337 نامه ممتازالسلطنه به وزارت خارجه ایران، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 832

[5] ایران درآستانه رویارویی با تمدن غرب

تاریخ مقام ایران_کتاب دهم_موسسه پژوهشی و مطالعات فرهنگی تابستان1375 تهران، 101

[6] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص388

[7]اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص389

[8] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[9] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 449

[10] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 451

[11] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 451

[12] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[13] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 120

[14] انصاری، عبدالحسین مسعود، زندگی من و نگاهی به تاریخ معاصر ایران و جهان ، چاپ اول، ص 297

[15] انصاری، عبدالحسین مسعود، زندگی من و نگاهی به تاریخ معاصر ایران و جهان ، چاپ اول، ص 297

[16] زندفر، فریدون، ایران و جامعه ملل، تهران نشر شیرازه، چاپ اول 1377 ،ص 102

[17] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 117

[18] Gabriele Yonan; Asur soykirimi. Erlo Sever.Istanbul. prence yayinlari; 1999 s: 98

ایران و کنفرانس صلح لوزا ن: یک ادعای نسل کشی ( نسطوری ) در آذربایجان

جنگ جهانی اول در تاریخ تمدن بشری عطفی محسوب می گردد که در طی آن بسیاری از نظامهای کهنه سیاسی،اجتماعی به نظامهای نوین تبدیل شد. امپراتورهای بزرگ به ممالکی کوچک تبدیل گردید و حکومتهای ملّی در سطح جهان بوجود آمد.

آذربایجان نیز گرچه از میدان اصلی جنگ یعنی اروپا به دور بود ولی به دلیل موقعیت ژئوپولتیکی آن از همان ابتدای جنگ صحنه تاخت و تاز قوای روس و عثمانی گردید و به سبب عوامل مختلفی از جمله اشتراکات فرهنگی جزو هواداران عثمانی قرار گرفت.

گرچه ترکان آذربایجان که اکثریت قریب به اتفاق اهالی آذربایجان را تشکیل می دادند و می دهند در ردیف هواداران عثمانی ها قرارگرفتند  ساکنین مسیحی آذربایجان درصف مقابل همشهریانشان در ردیف متفقین دول روس و انگلیس و آمریکا قرار گرفتند. اینان که همان ساکنان ترک مسیحی آذربایجان بودند از اوایل قرن نوزدهم بر اثر تلاشهای میسیونرهای غربی به آموزش زبان ارمنی پرداخته و بسیاری نیز از مذهب قدیمیشان_گریگوری_ که مذهب شرقی بود دست کشیده بر حسب آموزش میسیونرهای کاتولیک, پروتستان یا ارتدوکس گردیدند. وجه دیگر تبلیغات میسیونرها ,سوق دادن مسیحیان آذربایجان به طرف قدرتهای روس و انگلیس و فرانسه بود که این وجه در حین جنگ جهانی اول از طرف مسیحیان آذربایجان به منصه ظهور درآمد .

در طی این جنگ ارامنه و آشوریهای آذربایجان و عثمانی وظیفه تاریخی شان از جنگهای صلیبی تا امروز که همان ضربه زدن به منافع هم وطنان مسلمانشان بود را با کمال جدیت انجام دادند.

از سال 1909 که روسها به بهانه عدم امنیت در تبریز تمام آذربایجان را به اشغال خود درآوردند با مناطق سرحدی آذربایجان با عثمانی همسایه گردیدند. با وقوع جنگ جهانی اول و درگیری مستقیم عثمانی و روسیه, دولت عثمانی نتوانست حضور قوای روس در آذربایجان را تحمل کند لذا به دولت قاجاریه برای خارج نمودن روسها از آذربایجان احضار کردند. دولت قاجاریه مسأله را با روسها در میان نهاد ولی روسها نه تنها به این درخواست مشروع وقعی ننهادند بلکه سرفرماندهی ارتش روسیه در قفقاز تصمیم گرفت واحدهای نظامی موجود در شمالغرب را تحت عنوان (سپاه آذربایجان)به فرماندهی ژنرال چرنوزوبوف تقویت و تجدید سازمان دهد. یکی از اهداف اصلی این نیرو حفظ تأمین محور ارتباطی جلفا_خوی_ سلماس و اورمیه بود که مسیر مناسبی برای وصول به عراق امروزین و آبهای گرم محسوب می شد. استقرار هواداران مسیحی روسها در منطقه نیز براهمیت این کریدور افزود.

اوایل سال 1915 آذربایجان عرصه زورآزمایی قوای روس و عثمانی بود. قوای عثمانی به فرماندهی انورپاشا به نزدیکیهای آذربایجان آمد تا منطقه را از لوث وجود روسها پاک کند ولی در دی ماه 1294 شمسی ( اوایل سال 1915) یکصد هزارتن از سربازانش را در کوههای الله اکبر ارضروم از دست داد و فاجعه مشهور ساری قمیش به وقوع پیوست.

در بهار 1295 شمسی به تدریج تمام منطقه به اشغال روسها درآمد و آخرین تلاش عثمانیها برای اخراج روسها از آذربایجان در نبرد دیلمان (اردیبهشت ماه) به ناکامی انجامید.

با ورود آشوریهای عثمانی که در آذربایجان (جیلو) نامیده می شوند به معادلات نظامی منطقه و اعلان جنگ رسمی به دولتشان عثمانی , مقاومت جیلوها در برابر سپاه عثمانی دیری نپایید. اینان که با پشتیبانی قوای روس علیه عثمانی قیام کرده بودند اینبار نیز دست به دامن آنها شده و به آذربایجان گریختند. دهها هزار مرد و زن و کودک جیلوها خسته و گرسنه از منطقه حکاری گریخته و به اورمیه و سلماس آمدند.

ورود این قوم ناخوانده و گرسنه به آذربایجان آنهم در شرایط جنگ عالمگیر برای آذربایجانیان سربار عظیمی شد ولی علیرغم این, مردم آذربایجان علاوه بر فراهم کردن شرایط مساعد زیستی به آنان تمام نان و مسکن خودشان را با آنها تقسیم کردند ولی جیلوها جواب این کمکها و نوعپروریها را با کشت و کشتار و خون و گلوله به خوبی پس دادند که اسناد فراوان این جنایات در دست است.

تا وقوع انقلاب اکتبر 1917 روسیه و خروج روسیه از جنگ جهانی و بالتبع از آذربایجان    , روسها و جیلوها با همکاری هم در سوزاندن بازارها و کشتار مردم از هیچ گونه کوششی فروگذار نمی کردند پس از خروج روسها از آذربایجان ,متفقین با مسلح کردن جیلوها آنها را در قالب 6 گردان ( 4 گردان آشور 2 گردان ارمنی ) با 4 آتشبار و 300 سوار و یک گروهان مسلسل با فرماندهی عالی افسران روسی و انگلیسی و فرانسوی در مقابل آذربایجانیان و عثمانیان قرار دادند.

ارتش مسیحی با کشتار سه روزه مردم اورمیه در 22 فوریه 1918 تسلط خویش بر غرب آذربایجان را اعلام کرد. مارشیمون رهبر روحانی و ملی جیلوها برای تقویت قوای سوار خود به نزد سیمیتقو که متفق انگلیسی ها محسوب می شد امد ولی وی در 16 مارس 1918 در کهنه شهر بدست سیمیتقو کشته شد و دوباره کشتار مردم اورمیه و دیلمان و کهنه شهر از سرگرفته شد. در طی چند ماه بیش از یکصد هزار آذربایجانی شهید شدند.

آندرانیک نیز با بیست و پنج هزار ارمنی به خوی حمله کرد تا با اتصال به جیلوها و از آنجا انگلیسی ها نقشه تاسیس ارمنستان بزرگ را عملی کند که این عمل با مجاهدتهای آذربایجانیان در خوی و قوای عثمانی نافرجام ماند.

با ورود قوای عثمانی به آذربایجان ,با هدایت انگلیسی ها دهها هزار ارمنی و آشوری به جنوب دریاچه اورمیه و از آنجا همدان پایگاه انگلیسی ها گریختند. انگلیسی ها آنها را در اردوگاههایی در شمال بغداد جای دادند.

تراژدی قتل عام آذربایجانیان در دو سوی ارس در اوایل قرن بیستم با به سلطنت رسیدن رضا خان و دشمنی دیرینه وی با ترکان آذربایجان در تاریکی سنگین فرو رفت و بجز چند کتاب تاریخ شهرها هیچ کتاب و نویسنده ای به این موضوع مهم نپرداخت و نسل بعدی به کلی از فاجعه جیلولوق بی خبر گردید[3].

کنفرانس صلح پاریس

پس از پایان جنگ جهانی اول موضوع اداره امپراطوری های شکست خورده آلمان و عثمانی در صدر اولویت های دول فاتح قرار گرفت. تخلیه آذربایجان ایران نیز یکی از موضوعات متارکه صلح بود[4] ایران گرچه بصورت رسمی وارد جنگ جهانی نشده بود و حتی اعلان بی طرفی هم کرده بود ولی سعی فراوان در شرکت در کنفرانس صلح داشت . حین جنگ سفرای ایران در کشورهای اروپایی طی گزارش هایی « تاکید  میکردند کنفرانس صلح که قرار است بعد ازجنگ برگزار شود نقش عظیمی در سرنوشت ایران خواهد داشت » و اصرار می کردند که لازم است یک هیئت ایرانی در کنغرانس شرکت کند و از منافع ایران دفاع کند[5]. از جمله سفیر ایران در پاریس که می نویسد: «در موقعی که حرف سرحدات ایران و ارمنستان و گرجستان و غیره مطرح خواهد شد حضور نماینده ایران طبیعی است.»[6] « در هفدهم نوامبر 1918کاکس برای گفتگو درباره حضور نمایندگان ایران در کنفرانس صلح با احمدشاه ملاقات کرد. شاه ضمن تاکید در مورد اعزام هیئت ایران از کاکس خواست شرایط لازم را فراهم آورد» با اینحال علیرغم قبول ظاهری انگلیسیها در باب شرکت ایران در کنفرانس صلح  انگلیسی ها مخالف این امر بودند[7] و نمی خواستند به احساسات  ضد انگلیسی دامن زنند[8] و تصمیم علنی برتیانیا برای ممانعت از شرکت ایران در کنفرانس صلح به مرور اتخاذ شد[9]. یکی از علل مختلف این تصمیم بریتانیا عبارت بود از ترکیب ضدانگلیسی هیئت نمایندگی ایران[10] .

براساس تصمیمات اتخاذ شده هیئت نمایندگی ایران ترکیبی از هیئت زیر می بود: مشاور الممالک وزیر خارجه – معین الوزراء علا فرزند دوم علاء السلطنه وزیر امور خارجه که انگلستان وی را شخصیتی ملی و افراطی قلمداد میکرد و ذکاء الملک فروغی معلم سرخانه سابق شاه و از اعتدالیون[11].

به نظر انگلیس انتخاب معین الوزاره نشانه این بود که ایران در نظر دارد تمام مسائل نگران کننده را در کنفرانس صلح مطرح کند[12].

دلیل اصلی انگلستان برای ممانعت از حضور ایران در کنفرانس صلح این بود که تمایل نداشت بیگانگان در ایران منافعی کسب کنند و در یافته بود که ایرانیان قصد دارند ادعاهای گسترده ای را در کنفرانس مطرح کنند[13].

از دیگر سو ارامنه و آشوری های آذربایجان که در جنگ جهانی اول هم پیمان متفقین بودند نیز برای بدست آوردن آنچه که حقوق از دست رفته اشان می دانستند تصمیم به شرکت در کنفرانس صلح گرفتند. در نامه وزیر مختار ایران در فرانسه از اینکه ارامنه با اقداماتشان دنیا را مشتبه کرده اند به دولت هشدار می دهد[14]. در این کنفرانس دو هیئت نسطوری – آشوری شرکت کردند. دسته ای از آذربایجان ایران به سرکردگی پطروس و ماجراجویان فراری از آذربایجان و هیئت دیگراز آشوری هایی که برای تحصیل از آذربایجان به آمریکا رفته بودند[15].

هیئت ایران در صبح 17 دسامبر 1918 از تهران به پاریس حرکت کرد و در23 ژانویه 1919 به پاریس رسید و یک یادداشت رسمی را به دو زبان فارسی و انگلیسی  به حضور برگزار کنندگان کنفرانس تقدیم کرد. در این یادداشت ایرانیان با اشاره به ورود دول متحارب به ایران بی طرف و صدماتی که ایران در نتیجه آن دیده بود مصرانه خواستار  دعوت ایران از طرف کنفرانس شدند گرچه ایران رسما در جنگ شرکت نکرده بود[16].

در یادداشت دوم ادعاهای ایران در قسمت حفظ استقلال سیاسی، بازگرداندن سرزمین هایی از عثمانی و روس که طی جنگها ایران از دست داده بود و قسمت سوم تقاضای جبران خسارت[17]. در این حین وزارت خارجه طی دستورالعملی رمزی به کارگذاری آذربایجان می نویسد: « برای آنکه دولت بهتر به مقصود خود در اراضی و نقاطی که جبرا مطابق عهود قدیم از ایران انتزاع شده مستولی گردد لازم است اهالی آن نقاط تمایل خودشانرا به اعتده در تحت حکومت ایران علنا اظهار نمایند. اهالی نخجوان به مهین ترتیب رفتار و به تبریز نیز تعلیمات لازمه داده شده است[18].» و همچنین آنها را « تشویق و ترغیب نمایند که آنها هم یا به توسط وزیر مختار فرانسه در طهران و یا مستقیما تمایلات خود را به اعاده در تحت حکومت ایران صریحا به کنفرانس صلح تلگراف نمایند تا کمک بزرگی به عملیات میسیون ایران و دولت علیه بشود.[19]»

دولت ایران امیدوار بود که بتواند برای بدست آوردن ادعاهای ارضی خود از کمک فرانسه بهره مند شود[20] اما فرانسه  درخواست های ایران را رد کرده[21] ولی پیشنهاد کردند در صورتی که کمیسیون جهت برسی مساله قفقاز و مناطق شرقی امپراطوری عثمانی تشکیل شود به نمایندگان ایران اجازه داده شود که نظر ایران را برای کمیسیون توضیح دهند[22]. با اینحال کنفرانس پاریس ( ورسای ) فقط به مساله دول اصلی فاتح جنگ یعنی انگلیس و فرانسه رسیدگی کرد و پس از یکسال تعطیل شد. حل و فصل مساله ترکیه به کنفرانس سن رمو (18تا 26 آوریل 1920) موکول شد.

در پاریس هیئت دوگانه آشوری درخواستهایشان را جداگانه ارائه دادند . در این درخواستها فعلا مختاریت و سپس استقلال کامل دولت آشوری در حدود موصل، غرب آذربایجان ، دیاربکر تا شمال دریاچه وان و کوههای شرق ترکیه تقاضا شده بود[23]  که از سوی هم دولت ترکیه شدیدا و هم از سوی ایران نسبتا رد شد[24] .

اقدامات ایران در پاریس برای دریافت غرامت ادامه داشت. ولی موضوع ایران در میان دول فاتح گوش شنوایی نداشت. در قبال درخواست نصرت الدوله برای غرامت از ترکیه و روسیه لردکرزن چنین جواب داده است: « در مورد ترکیه اگر ایشان بتوانند کنفرانس صلح ورسای را نسبت به منصفانه بودن دعاوی ایران متقاعد سازد این امکان هست که در متن پیمان صلح متفقین با ترکیه موقعی که تکلیف نهایی این پیمان تعیین شد ماده ای دایر به پرداخت غرامت مالی به ایران گنجانده شود اما نسبت به روسیه با توجه به این حقیقت که در حال حاضر حکومتی قانونی که بشود با او مذاکرات سیاسی انجام داد در روسیه وجود ندارد واقعا راهی به نظرم نمی رسد»[25].

برتیانیا قبل از کنفرانس صلح گفتگوهای بی پرده ای با ایالت متحده انجام داد تا به گفته کاکس به نمایندگان آن کشور بقبولاند که ایران به عنوان یک کشور مستقل دولتی آشوب زده در جهان متمدن است. کشوری که متفقین باید ظرف یکسال با اعمال قیمومیت بین الملی البته حفظ استقلال وتمامیت ارضی آن اصلاحات اساسی در آن بعمل آورد[26]. کاکس معتقد بود برای این مهم انگلیس قابل تر است.

صمد خان ممتاز السلطنه وزیر مختار ایران در پاریس مدتی پس از ورود هیئت به آن شهر به بالفور اطلاع داد که مشاورالممالک و علاء السلطنه از لحظه ورود شروع به تبلیغات بر ضد انگلیس ها کرده اند. وزیر مختار اطلاع  داد که اینان مورد حمایت آمریکایی ها و فرانسوی ها هستند. ممتار السلطنه که نگران سمت خویش بود ضمن قطع رابطه با میرزا علیقلی خان و حسین علاء از بالفور می خواهد که خوش خدمتی او را به اطلاع  وثوق الدوله هم پیمان انگلیسی ها  برساند[27].

لرد کرزن که در زمان اقامت بالفور در کنفرانس صلح معاونت وزارت خارجه را بر عهده داشت امیدوار بود که پس از منزوی کردن هیئت ایران با تاکید به کمک مالی در زمینه های مختلف نمایندگان آن کشور را کنفرانس صلح آماده گفتگو با برتیانیا سازد[28]. عملی که بعد ها تحت عنوان قرارداد 1919 مشهور گردید.

وثوق الدوله در سال 1918 با حمایت جدی انگلیس قدرت را در ایران در دست گرفت. این در حالی بود که هزینه های جاری کابینه اش عمدتا از طریق کمک های انگلستان تامین می شد. افزودن بر این جناح مخالف انگلستان در ایران به رهبری فرقه دموکرات  که در خلال جنگ مقاومت جانانه ای کرده بود دچار آشفتگی به هم ریختگی شده بود. بنابرین تمام احوال حکایت از آن میکرد که زمان برای حل و فصل قطعی مشکلات مساعد است[29].

در روز 11 ژانویه کرزن دیدگاههای خود را تلگرافی با کاکس در میان گذاشت و در ضمن او را از تصمیم کمیته شرقی دایر بر جلوگیری از طرح موضوع ایران در کنفرانس صلح آگاه ساخت[30].

سر همیلتون گرافت دبیر امور خارجی حکومت هند در طول جنگ که اینک در مقام مشاور مسائل مربوط به برقراری صلح در لندن بسر می برد در اواسط دسامبر در جلسه کمیته شرقی که مسئول امور سرزمین های عربی ، قفقاز، ترکستان ، افغانستان و ایران بود به تاکید خاطرنشان ساخت که برتیانا باید افکار عمومی در ایران را نسبت به حفظ تمامیت ارضی آن کشور مطمئن سازد[31].

وی همچنین از حسن وطن پرستی که عود کرده سخن گفت و تاکید نمود که حکومت هند با تحت الحمایه کردن ایران مخالفت دارد و نظرش استقلال ایران است.[32]

وزارت خارجه انگلیس در قبال این تحولات به وثوق الدوله و سفیرش کاکس دل خوش بود

در11ژانویه 1919 کرزن با تلگرافی به کاکس اعلام کرد امپراطوری برتیانیا آماده است تمامیت ارضی و استقلال ایران را تضمین کنند و نیروهایش را از ایران خارج کند وی تصور میکرد این پیشنهادات از بدبینی ایرانی ها به انگلیس می کاهد[33].

در فوریه1919 احمد شاه خواست به اروپا برود کاکس کوشید وی را منصرف کند کرزن هم مخالف آمدن وی به پاریس بود و بر آن بود تماس وی به هیئت نمایندگان ایران مشکلی به مشکلات بریتانیا خواهد افزود[34].

کاکس در مارس اطلاع داد رفتار احمد شاه مودبانه ترشده است بنابراین کرزن در قبال ورود احدشاه به پاریس نرمش نشان داده و در مقابل سه شرط یعنی عدم گفتگوی شاه  با افراد ناباب، دادن اختیار تام برای عقد قرارداد به وزیر و عدم حضور در فرانسه تا قبل از خاتمه کنفرانس صلح اجازه مسافرت شاه به پاریس را اجازه داد[35].

هیئت ایرانی در پاریس از نظر انگلیسی ها جایگاهی نداشتند و اعضای آن به اشکال مختلف خوار وخفیف شده بود. هر چند که حکومت فرانسه در مقام رقابت با انگلیس به پاس قدردانی از هیئت نمایندگان ایران یک کشتی فرانسوی در اختیارشان گذاشت و به مشاورالممالک رئیس هیئت ایران نشان لژیون دونور اعطا کرد.[36].

مخالفت کردن با تخلیه سریع ایران و قرارداد 1919

در داخل ایران هم نگرانی هایی از چگونگی روند مذاکرات وجود داشت. روشنفگران و توده مردم ایران از تشکیلان اقدامات انگلیس در تشکیل دولت ارمنی و نسطوری در خاک عثمانی و الحاق غرب آذربایجان به این کشور موهوم ابراز نگرانی می کردند[37].

راجع به ارمنستان هم مذاکراتی در جریان بود که از خاک ارمنستان فعلی و قسمتی از نواحی شرق ترکیه وحصه ای از منطقه شمال غربی آذربایجان ایران، ارمنستان بزرگی تحت قیمو میت آمریکا تشکیل یابد. سیر حوادث همه این نقشه ها را بهم زد[38]. در این موضوع ایران خود را با ترکیه هم منفعت می دید بنابراین در مجامع مختلف از جمله تشکیل سازمان ملل نماینده ایران در جمع اول و دوم پیشنهاد کرد که کمسیون تحقیقی به آناطولی اعزام شود تا با شناسایی مناطقی که اکثر آنرا مسلمانان تشکیل می دهند موجبات اعاده این مناطق را به ترکیه فراهم سازد پیشنهاد ایران مورد اعتراض نماینده یونان قرار گرفت[39].

کنفرانس لوزان

در کنفرانس لوزان ایران دوباره شرکت داده نشد ولی ارامنه و  آشوری ها شرکت فعالی داشتند و در بیانیه هیئت آشوری اورمیه و غرب آذربایجان جزو سرزمین آشوری قلمداد شده بود[40]. مساله آشوری ها در 12 دسامبر 1922برای اولین بار در کنار مباحث مربوط به تشکیل کشور ارمنی در کنفرانسهای صلح به کوشش انگلیس و شخص لرد کرزن  به میان آمد. انگلیس به کرات از آشوری ها به عنوان متحدین کوچکشان یاد می کرد و در عوض عصمت پاشا از طرف ترکیه بر عدم تقسیم اراضی ترکیه تاکید می کرد. پطروس قبلا در نوامبر 1922 طی نامه ای به لرد کرزن درخواستهایش را اعلام کرده بود. وی در این کنفرانس به قول انگلیس مبنی بر حمایت از تشکیل مملکت آشور به همراه تاییدیه هایی از افراد مختلف منجمله نیکیتین سرکنسول وقت روسیه در اورمیه اشاره و مدارک را به هیئت آمریکایی تحویل داده[41] و درخواست حمایت آمریکایی ها را کرد. به اصرار انگلیس مبنی بر تشکیل مملکت آشوری در خاک ایران و ترکیه موضوع برای بررسی بیشتر به کنفرانس روز 13 دسامبر 1922 موکول شد. در این جلسه مساله اقلیت تعریف گردید. بنابر عقیده طرف ترکیه اقلیتها در ترکیه به غیر مسلمانان اتلاق می گردید ولی طرف انگلیسی به مفهوم ملی و زبانی تاکید می کرد. در این دوره روابط انگلیس با پطروس در سطح عالی بود با اینحال درخواست پطروس برای شرکت در کنفراس رد شد.

در 6 ژانویه 1923 مونتاقنا در ضمن سخنرانیش به حقوق ملی ارامنه و نسطوری ها اشاراتی کرد که با مخالفت رضا نور از هیئت ترکیه مواجه گردید. وی در جوابیه اش به سخنران انگلیسی اعلام کرد: مسبب سرنوشت ارامنه و آشوری ها ی شکست خورده و پریشان در جنگ اول جهانی همانا متفقین می باشند.

پطروس چون سرسختی ترکیه را در مذاکرات دید تصمیم به مذاکره و مصالحه با طرف ترکیه گرفت. اقدامی که باعث نا خرسندی انگلیسی ها از این عمل گردید. وی در این مذاکرات به رعایت تاریخی حال نسطوری ها اشاره و خواستار بازگشت نسطوری ها به آناطولی گردید.

تلاش پطروس برای تشکیل کشور نسطوری در شرق ترکیه و غرب آذربایجان ایران با ارائه جزئیات این طرح به نمایندگان طرفهای مذاکره کننده ادامه داشت. به عقیده پطروس تشکیل این مملک خیالی شمال عراق ( مستعمره انگلیس) را از ترکیه محافظت خواهد کرد. این پیشنهاد پطروس مخالف سیاست کردی انگلیس بود. چرا که انگلیس معتقد بود در صورت تشکیل مملکت نسطوری نمی توان تشکیل مملکت کردی را مانع شد. با گذشت زمان انگلیسیها چون فعالیت پطروس را خلاف مصالح انگلیس در تشکیل کشور عراق تشخیص دادند از وی رویگردان شدند. 22 ژانویه 1923 فوربئس آدام انگلیسی با پطروس دیدار و علت تکروی نسطوری ها بحث گردید.

انگلیس در این مذاکرات به تدریج مخالف تشکیل مملکت نسطوری و کردی در منطقه گردید و علیرغم تمام لابیگری های ارامنه و آشوری ها  ترکیه مغلوب تمام شرایطش را به کشورهای غالب تحمیل کرد[42]. با اینحال انگلیس تا آخرین لحظه یا تشکیل ارتشی از نسطوری ها در عراق سعی در مقابله با اقدامات مرزی ترکیه داشت. در این حین نیز ترکیه درصدد برانگیختن سیمیتقو برای مقابله با نسطوری ها بود مساله ای که به مذاق آذربایجانیان خوش نمی آمد. در این کنفرانس مرزهای ایران و ترکیه تغییر نکرد.

به تدریج بازگشت نسطوری های فراری آذربایجان به اورمیه و سلماس مورد موافقت دولت ایران قرار گرفت و به دنبال عفو عمومی این دسته وارد آذربایجان شده در اورمیه و سلماس به زندگی عادی خود بازگشتند. امروزه کمتر از بیست هزار نسطوری مسیحی در ایران زندگی می کند.

---

[1] در تاریخ معاصر ایران به این مسیحیان آشوری گفته می شود.

[2] [e-mail]

[3] برای مطالعه بیشتر ر.ج: آذرباجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق، دکتر توحید ملک زاده ، انتشارات اختر ، اورمیه در محاربه عالم شوز، معتمدالوزاره، انتشارات شیرازه

[4] شماره سند 1544 کارتن 66 پرونده 2 به تاریخ 29 محرم 1337 نامه وزارت خارجه انگلیس به سفارت انگلیس گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 828

[5] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 444

[6] شماره سند 1546 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 23  صفر 1337 نامه ممتازالسلطنه به وزارت خارجه ایران، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 832

[7] ایران درآستانه رویارویی با تمدن غرب

تاریخ مقام ایران_کتاب دهم_موسسه پژوهشی و مطالعات فرهنگی تابستان1375 تهران، 101

[8] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 43

[9] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 45

[10] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص388

[11] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص388

[12] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص389

[13] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص389

[14] شماره سند 1546 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 23  صفر 1337 نامه ممتازالسلطنه به وزارت خارجه ایران، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 832

[15] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[16] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص448

[17] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 448

[18] شماره سند 1554 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 25 جمادی الاول 1337 وزارت خارجه ایران به کارگذاری آذربایجان، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 851

[19] شماره سند 1554 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 25 جمادی الاول 1337 وزارت خارجه ایران به کارگذاری آذربایجان، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 851

[20] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 449

[21] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 450

[22] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 451

[23] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[24] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 120

[25] سند شماره 86(789در مجموعه اسناد سیاسی برتیانا) مذاکرات لرد کرزن با فیروز میرزا نصرت الدوله در لندن 23 سپتامبر1919

[26] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 43

[27] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 45

[28] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 48

[29] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص401

[30] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص401

[31] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 49

[32] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 49

[33] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 50

[34] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 52

[35] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 52

[36] میرزا صالح، فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، انتشارات نگاه معاصر، تران 1387، ص 52

[37] روزنامه خاطرات سید محمد کمره ای ، ج 2، به کوشش محمد جواد مرادی نیا،  نشر شیرازه، تهران چاپ اول 1382، ص ص 881 و ص 884

[38] انصاری، عبدالحسین مسعود، زندگی من و نگاهی به تاریخ معاصر ایران و جهان ، چاپ اول، ص 297

[39] زندفر، فریدون، ایران و جامعه ملل، تهران نشر شیرازه، چاپ اول 1377 ،ص 102

[40] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 117

[41] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 118-119

[42] Gabriele Yonan; Asur soykirimi. Erlo Sever.Istanbul. prence yayinlari; 1999 s: 98

İran’da Dede korkut kitabının incelenme tarihi

 

1-   İran’da Kitabın aslının basılması

Bilindiği gibi İran 20. Asrın ilk çeyreğinden itibaren çok kültürlü bir ülkeden Fras sistemli bir ülke haline çevirildi. Yani Daha önceler İrandaki hiç dil ve kültürün birbirine baskı yapmayan  ülke halinden Fars edebiyetı ve kültürününün tek başına resmi dil olan bir ülkeye çevrildi. fakat 1940 lardan itibaren Azerbaycan’da Demokrat firkasının devlet kurmasıyla İran Azerbaycanı Türk sistemine geri dönmüştür. Bu hükümet Kültürel bazında da aynı siyasi durumu gibi  ana beslenmesi de Bakü’de kurulan sovyetler birliğinin yazarları ve şairleri olmuştur.

 Bu bir senelik ömrü olan devletin resmi tribunu ve gazetesi yani Azerbaycan gazetesinin dili Arap alfabesile Türkçeydi. Bu gazetede giden siyasi yorumlarla birlikte edebi konular da ele alınırdı. İlk defa olarak Ferzane adıyla tanınmış Mehemmed Ali Govsi Kitabi Dede korkut hakkında makaleler yazarak halkını bu değerli kitapla tanıştırmak istedi. O bu işinde başarılı olmuştur.  İran Azerbaycan halkı bu kitapla yakından ilgilenmiş ve içeriğinden bilgilenmişler.

 Bir sene sonra Şah ordusunun Tebriz’e girmesile Ferzane, Azerbaycan gazetesinde Dede korkut hakkında yazmak suçuyla tutuklanıp ancak yazdılkları güvenliğe karşı olmadığından berat kazınmıştır.

8 sene sonra yani 1953 lerden itibaren adlım şair Sehend dostu Ferzane gösterişile Azerbaycan folkloru elecede Dede korkut kitabıyla yakından tanış olup onu benimsiyor. 12 boyunu bu yııllarda şiire çeviren Sehend ne yazık ki bu kitabın basılmasına matbaa korkduklarından dolayı bulamıyorlardı. Sonunda bir kaç kat fazla para ödemek koşuluyla kitapların Tahran’ın  bir metababsında basılacağına ve aynı gün basılmış sayfaların matbaadan çıkarılması şartıyla tarihsiz ve şairin kimliği belli olmayan suretle Sazımın sözü kitabı basıldı. Yani bir şah eserden tekrar bir şah eser yarandı. O eserin söz kuruluşuna ve destanların anlamına bağlı kalmakla her destana bir başlanış ve bir bitiş koşuyor. Sehand, başlanış ve bitişlere kendi milli tarihi duygularını, ictimaii felsefi görüşlerini kaleme alarak bu işe başarıyla son noktayı koydu. Sehendin emektaşı olan Ferzane bu kitabın birinci cildine yazdığı baş sözde onu değerlendirmiştir. Bu kiatp 1980lerde tekrar basılıp ancak İran’da son metni 2007yılda basılmıştır.

 Semed Behrengi 1968 de kitabi Dede korkutun bir boyu olan deli Domrul dastanını Frasçaya çevirip Azerbaycan nağılları kitabında yayımlattı.

1968. Yılda Dr. Hüseyin Muhemmedzde sadik bu kitabın tanıtımını bir bilimsel makale olarak Hüner ve ictima yani sanat ve toplum dergisinde yayımlattı. iki sene sonra 1970 de Vahid edebi dergide , 1976 da Azerbaycan’ın edebiyat ve folkloru hakkında yei makale adlı kitabında bu kitabı tanıtmaya devam etti. 1976 .yılda kitabın farsça tercümesi Feriba Azab defteri ve Dr. Mehemmed Heriri Ekberi tarefinden yayımlandı. İlginçtir kitabın tercümesi Türkçeden değil jefri lewisin  İngilizceden tercüme edilmiştir.

1979 şubatta İran’da İslam inkılabı sonuçu nisbi dil kültür serbestliği başlandı. Daha önce gizli olarak kültürlerini ve edebiyatlarını yaşatan Türkler, eserlerini serbestlikle yaymağa başladılar. 1979. Yılda ilk defa olarak Dede korkut kitabının Türkçesi yine Ferzane tarafinedn yayımlandı. Ferzane kitabı tanıtmak amacıyla , bir başlık kitabın başında ve bugün anlaması zor olan sözcüklerini açıklamak için kitabın sonuna  bir sözlük ekledi. Ferzane bu girişte Dede korkut kitabının orjinal nushaların eline geçme tarihini 1963 olarak kayd ediyor. fikrimizce bu tarih yanlıştır çünkü Ferzane’nin arkadaşı Sehend 1953 lerden itibaren Dede korkut kitabının elde olmasıyla Sazımın sözü kitabının koşmasına başlamıştır. Orjinal nushaları bulan Ferzane bir kaç yıl Dede korkut kitabı üzerine çalışmalar yaparak yayına hazırlandığını kayd ediyor. Dede korkut kitabının yayına hazırlanmış metni Ne yazık şahın savak sisteminin eline geçerek imha edilir çünkü o zaman tüm Türk sistemli faaliyetlerin siyasal anlamda sovyetler birliğine bağlı olduğuna inanırlardı. Ferzane, 1979 yılında yayımlanan Dede korkut kitabının  en az 25 sene önce çalıştığı kitabın aceleyle hazırlanmış olduğunu kayd ediyor.

1980 de Tebriz’de yayımlanan yeni çıkacak Türkçe derginin adını bu derginin sorumlu müdürü alireza Zihag Dedekorkut ismini vermiştir. Ne yazık ki bir sene sonra bu Türkçe dergi de kapandı.

1997 de Mir Ali Seyid Salamt Dede korkut kitabının mifiloji bakımdan açıklamasına çalıştı. Farsça yazılmış bu eser başaka halkların mifolojilerile karşılaştırılmalı olarak yapılmıştır. Bu kitabı belki İran’da yayımlanan Dede korkut hakkında ilk bilimsel araştırılmış kitap demek hiç de yanlış olmaz.

1999 a kadar Ferzane’nın çalışması ilk ve son çalışma olarak gözükmektedir. 1999 . yıl unesco tarafinden Dede korkut yılı olarak ilan edilmesinden hemen sonra Hüseyn Mehemmed khani nami diğer Güneyli daha önce Dede korkut metinleri üzere çalışmış Ferzane, Şamil Cemşidov, Ferhad Zeynalov, Samit Elizde, Muharrem Ergin, Orhan şayik Gökyay ve hemid Araslı’nın çalışmalarına esaslanarak iki ciltlik Dede korkut kitabı ve Dede korkut kitabında sözler ve adlar adlı kitabını yayımladı. Güneyli kitabının birinci cildinde orjinal metni, ikinci ciltte ise adlar, toponimler ve bugün anlaması zor olan kelimelerin anlamını getirmiştir.

Aynı yılda Mirza Resul İsmailzade Dede korkut’u okuyup anlamasını zor bulan yeni yetmeler ve gençler için basitlenmiş Dede korkut’u yayımladı. İsmailzade de kitabında Ferzane’nin nushası, Sehend’in sazımın sözü ve Şamil Cemşidov’un kitablarından faylandığını kayd etmiştir.

2002 de Behzad Behzadi Dede korkut’un Farsça tercümesini Dedem korkut oğuzların epik ve edebi şah eseri adıyla yayımladı.

Aynı yılda cevanşir Fer Azin Dede korkut kitabı hakkında araştırmalarını 6 bölümde yayımladı. Yine 2002 de Aziz Mohseni adlı yazar Dede korkut boylarını yeniden yazarak kitap haline getirdi. Aynı kitapta genellikle Azerbaycan cumhuriyeti yazarlarından daha önce yazılmış bir kaç makale bulunmaktadır.

2003 te Urmiyeli  Yusuf Behnemun adlı yazar Dede korkurt kitabının çetin sözlerine izah adlı kitabını yayımladı.

2005 .yılda Salmaslı  Hüsen Penahi Dede korkut kitabının tam metnini arap alfabesile yayımlayarak bilimsel olarak zor sözcüklerin anlamını bulmaya başarıyla çalıştı. 1970lerde İzmir’de eczacılık doktorluğu yapan Penahinin kitabı bugüne kadar İran’da yayımlanan kitapların üstünedir. O daha önce Semed Behrengi vasıtasıyla Dede korkut kitabıyla tanış olsa da İzmir’de Dede korkut kitabını görmüş ve muherrem Ergin’e ve başka nushalara esaslanarak bu kıymetli kitabı hazırlamıştır.

2008 de Salmaslı Mehemmed Ekberzade Dede korkut boylarını mesnevi şeklinde tekrar şiire çevirdi.

2009 da Behram Esedi adlı yazar Dede korkut kitabında olan 12 boyu tekrar basit bir şekilde yayımladı.

2011. yılda Mojgan Fatih niya adlı yazar cefri luisin İngilizce Dede korkut kitabını farsçaya tercüme ederek tekrar yayımladı.

2012 de Cafer Suleymanikiya Dedekorkut kitabını Tebriz’de yayımladı. Mesleği öğretmen olan bu yazar  Ne yazık ki aynı yılda 48 yaşında bir kazada vefat etti.

2012 yılında Dede korkutun deresden nushasını Perviz Zare Şahmersi yayımladı. Aynı yılda Mehemed İbadi Karhanlı adlı yazarda zeynalov ile Elizadenin birge yazılmış kitabını Arap alfabesile yayımladı.

2015’te Seid Muğanli İran’ın Sanat akademiyası vasıtasıyla dersden nushasının  orjinalını farsça tercümesile birlikte yayımlanmasına bir anlaşma imzaladı. Bu çalışma hala devam etmektedir.

2. makale çalışmaları, kültürel çalışmalar

İranda 1980’lerden itibaren bir çok araştırmacı yazar Dede korkut kitabı  hakkında makaleler yazmış dergilerde yayımlamıştır;

 Ali Berazende, Cemal ayrımlı, Tohid Melikzade, Nigin nevade rezi, mehemmed riza kerimi, Hüseyn Güneyli, Hüseyn Mehemedzade sadik, Rıza Hemraz, Hasan Raşidi ve s.

kültürel sahesinde de 1992 de Selçuk Şahbazı İran Aşıklar gurubunun adını Dede korkut koydu.

1993 te Urmiyeli yönetmen Yedullah Semedi Domrul filmini ekrana koydu. Bu film Türkçe ve Farsça hazırlanmıştı. 1995lerde Salmaslı aşık Manaf dedekorkut boylarını tekrar aşık şiir sistemine getirmeye çalıştı.

 

Sonuç:

1945 li yıllardan beri Dede korkut kitabıyla tanış olan İran Azerbaycanlıları 70 senelik çalışmalarının özetini bu makalede sergiledik. Hiç bir bilimsel dergiye sahip olmadan ve akademik olarak hiç turkoloji eğitimi almayan fakat kendi dil ve kültürlerine güvenip de sık saklayan bunca kitap ve makaleyi yazan yazar ve araştırmacılara aşk olsun.

 

---

[1] Araştırmacı. Yazar.Urmiye İran - [e-mail]

Kitab-e Dede qorqutda oğuz-qıpçaq türklerinin munasibetleri

Şübhesiz bugün dünya seviyesinde DEDE QORQUT kitabı eski Türklerin tarix,medeniyet,dil,ve kimliğini gösteren bir anseklopediya kimi qimetlenir.bele bir mevzuu proto Türklerden ,kitb-e dede qorqudun yazılış tarixine qeder özünde saxlayan eski Türk yaddaşları tesdiq edir.Türklerin eski mifik tefekkürü bu nağıllarda canlanmaqdadır.ara sıra Türk boylarının adları ve yaşadıqları toponimler görünür.kitabın esas boyu,adında qeyd olduğu kimi,oğuzlar olsa da başqa Türk boy adları: Bayat.Tatar, Qıpçaq,Duxarlu,Türkman kimi de  ara sıra görünür.

Tarix boyu xususile islamiyyetden sonraki Azerbaycan ve Anadolu tarixlerinde oğuz-qıpçaq adlarına tez tez rast gelmekdyik.oğuzlar  şanlı Türk tayfalarının hükümet mevzuunda etgin rol oynayanlardan ve Türk  mifik nağıllarına göre oğuz xaqan’ın nevelerinden dirler.başqa sözle desek oğuz xaqanın 4 oğulundan ve 24 nevesinden oğuzlar töremişler.Dede qorqut kitabında adı qeçen “BAYAT” ve “Qayı “tarıxlerde tanınmış meşhur oğuz boylarından sayılırlar.oğuzlar müselman olduqdan sonra batıya teref gelib zaman axımında Selcuqlu, Osmanlı,Aq qoyunlu,Qara qoyunlu ve Sefevi kimi imparatorluqlar qurdular.Belelikle Oğuzlar ve Qıpçaqlar qedim Gög Türk devleti terkibinde yaşasaydıysalar da sonralar müsteqil durumda bir bir lerile gonşu olaraq yaşadılar.

           Qıbçaqlar ise türk tayfalarının en müezzem devletlerinden biri yani Altun ordu devleti devletini Azerbaycanın şimali erazisinde ve Mısırda Memlukiler devletini qurdular.Türkün mifik nağıllarına göre Qıbçaqlar esasen Oğuz xaqan ordusuna mensub bir qadından olmuşdur.O nağıla göre Oğuz xaqan qoşununda br qadın oyuq ağac içine girip ve bir oğlan uşağı doğur Oğuz xaqan ise ona Qıbçaq adı verır.

 

Qıbçaqsözü eski Türkçe de “içi oyuq ağaç” anlamına gelir.

İslamiyyetden sonra oğuzlarla qıpçaqlar bir birlerile qonşu olup menfeetleri toqquştuğu üçün çox vaxt yaylalar ve s. üçün savaşmışlar.biz bu toqquşmaların mühümlerini kronoloji olaraq getiririk:

1050m: qıbçaqlarla oğuzların savaşları başlayır.qıpçaqlar oğuzları qerbe teref itelirler.

1054m: qıbçaqlarla oğuzları süre süre yerlerinden çıxarıb Deniper çayı etrafına yerleştirirler.

1060m:Rus hokumdarları oğuzlara  qarşı birleşip oğuzlar güneye sarı gelirler.

1080m:bu iledek Balxaş gölü ve Talas etrafından Danob çayına qeder erazi qıbçaq Türkleri eline keçir.coğrafiya alimler terefinden bu ensiz bucaqsız eraziye Qıbçaq adı verirler.

1093-4m:qıbçaqlarlaa Rusların çatışmaları başlayır.bu toqquşmalar eserinde Rusların milli destanları “İqor” yaranır.texminen 500 il bundan evvel Hun Türklerile jermenlerin toqquşmaları neticesinde jermenlerin milli dastanı ”Niblongen” destanı yaranmıştır.

1120m:şerefolzeman tahiri mervezi Selcuq sultanlarının tebibi oğuzlarla qıbçaqların savşlarını qeyd edir.

1123m:qıbçaqlar Azerbaycan’a teref axırlar onlar şirvanşahları xerac vermeye mecbur edirler.eyni zamanda Azerbaycan Atabeylerile muharibe edirler.bu savaşlar neticesinde qıbçaqlar zeiflemeye başlayırlar.1250 miladı da “izzeddin Aybek” Mısırda qıbçaq memluk hükümetini qurdu.1256 da qıbçaq çölünde de“altın ordu” hükümetini qurdular.Aybek den sonra sultan Baybars sultan oldu.

Ancaq tarix de oğuz –qıbçaq türkerin şiddetli toquşmaları açıqca qeyd olsa da kitab-i dede qorqut da bu toqquşmaların eks sedasını zeif olaraq göruruk.bu eks sedanı gösteren ibaret,oğuz serdarlarının leqebimi daşıyan  ” DEMİR YAYLI QIBÇAQ MELİKE QAN QUSTURAN ” cümlesi olmuştur.biz trix boyu şerqi Anadolu ve Azerbaycan da qıbçaqların yaşadıklarıunı elecede mühtemelen dede qorqyd dastanlarının bu erazide şifahi şekilden yazı şekile getirildiğini bilirik.

İlk baxış da qıbçaq melik’in şaxis adı olmasını görürük.doğru dur !kitab-i Diyar bekriyyede bir efsanevi türk serkerdelerinin adı qıbçaq imiş.O, uzun Hesenin 16.babası idi.ancaq kitab-i Diyar bekriye de olan qıbçaq reşidedin’in yazdığı oğuzname de olan qıbçaq la ferqli olmuş dur.çünkü oğuzname de olan qıbçaq xan oğuz xanın nevelerinden olmamiş dır.

Bizce bu xatire geçmiş oğuz-qıbçaq savaşlarından bir xatire dir.bu cümle gösterir ki oğuz-qıbçaq savaşları kitab yazıldığı zaman sönmüş ve yalnız bu olaylardan xatireler qalmışdır.tarixi faktlara göre bu savaşlar 13.miladı esirlerde sönmüş dur.belelikle bu kitabın 13.yy dan sonra qeleme alınması möhtemeldir.

Arxoloji qazıntılar qıbçaq Türklerin geyimlerinden habele savaş atlarından xeber verirler.onlar da başqa türk boyları kimi savaşmaq ve at minmek de mahir insanlar imişler.belelikle qıbçaqları demir yaylı sifetiyle vesf etmek kitab-e dede qorqut da qısa eyni zaman da doğru bir terif dir.

Tarix boyu oğuz-qıbçaqların munasibetleri bele gergin olsa da medeni munasibetlerleri heç de gergin olmamiş dir .Türk dünyasından yalnız Azerbaycan coğrafiyasını diqqete alırsaq bir çox alim bu Türk boyundan olmuş dur.misal olaraq  ”şems-i Tebriz”.ki mevlanın ustadı olmuş dur.ayrıca  qıbçaqlar azerbaycan’ geldiklerinde bir çox kent ve şeherde sakin oluşlar ve adlarını bu coğrafiyayi adlarda yadigar qoymuşlar.meselen Qaraçimen ,Binab,Urmu gölünde Şahı adası bölgelerde qıbçaq kend lerini görmek mümkün dur.

Bunların hamısı gösterir ki qıbçzqlar da Azerbaycan Türklerinin teşekkülün de onemli rol oynamışilar.