آذربایجانین با تی بولگه لرینده فولکلور پوتانسیل‌لری و اونون تدقیق و نشرینده پروبلئم‌لر

دوکتور توحید ملک زاده دیلمقانی[1]

آذربایجان اراضی سینی تشکیل ائدن منطقه‌لر ان قدیمزامانلاردان بو گونه قدر تورکلرین یوردو اولموشدور . اسکی آذربایجان خالقلاریندان آس ، آراتتا ، ماننا ، اورارتو ،کیمئر و ساییر پورتو - تورکلر یاشادیقلاری آذربایجان اراضیسینده توپونیم و ائتنونیم واسطیه‌سیله ایزلرینی بوراخمیشلار . یالنیز بو اؤز‌ل آدلار دئییل ، اسکی تورکخالقالارین ایزلرینی ، اسکی تورکلرین اینانج طرزی  (توتئمیزم و شامانیزم ) یا دا اسکی حیات طرزی موتیولرینی شیفاهی ادبیات‌دا  دا گؤرمک مومکوندور . ایسلامیت   ده ن سونرا اوغوز وسونرالارقیپچاق تورکلرین اذبایجانا قالابالیق گلیشلری خالقیمیزین اسکی تورکلردن میراث قالمیش معنوی حیاتی داها دا زنگین‌لشدی . بئله لیکله آذربایجان تورپاقلاریندا ساکین اولان تورک کؤچری خالقلاری قدیم آذربایجان دا یاشایان تورکلرله قاووشوب یئنی آذربایجان تورکو و میلّی   ادبیات ، موسیقی  و فولکلوروموزوتشکیل ائتدیلر .

1-  آذربایجانین غرب منطقه‌لرینده فولکلور پوتانسیئل‌لری :

 

آذربایجان دا یاشایان تورکلر دئدیگیمیز کیمی پروتو تورکلره قاریشمیش  اوغوز وقیپچاق تورکلری ایدیلر . افشارلار ، بایاتلار ، بئگدیلی لر، قاراپاپاقلار ،آق‌قویونلو و قارا قویونلولار  تورک دؤولتلرینین قورولماسیندا چوخ تاثیرلی و اؤنملی روللاری اولموشدور. حتا چوخو میثال اولاراق افشارلار کیمی دؤولت قوروجولاردان اولموشلار . بعضی لری ایسه بایاندیر و چپنی‌لرکیمی آذربایجان و آنادولونون اورتاق حاکمیت آلتیندا یاشامالارینی باشارمیشلار .بیز بو مقاله‌ده یالنیز آذربایجانین جنوبوندا و اونون غرب بؤلگه لرینده تاریخ بویو یاشایان اوغوز تورکلری بویلاریندان دانیشیب ، بو طایفالارین موعاصیر آذربایجان فولکلوروندا نه قدر مهم روللاری اولدوقلاریندان دانیشاجاغیق .آذربایجان غرب بؤلگه‌لری ایران ایچینده غربی آذربایجان ایالتی اولاراق تانینیر . مرکزی ایسه تورک یوردو اولان افشارلارین یاشادیغی مرکز، »اورمیه« شهری دیر .بو بؤلگه‌نین ان شیمالی منطقه‌سی اسکی تاریخیمیزده ایروان و ناخجیوان شهرلری ایله بیرلیکده چوخور سد منطقه سینی تشکیل ائدردیلر . »ماکو« شهری بایات تورکلری‌نین مرکزی دیر. بو شهر شیرین لهجه ایله دانیشان ماکولولار زنگین فولکلورا مالیک دیر لر . ماکو شهرینین ایکی یوزمین نفرلیک نفوسونون چوخو بایاتلارا منسوب دور .ماکو شهرینه باغلی شهرین جنوب منطقه‌لرینی تشکیل ائدن بؤلگه‌ده بو گونه قدر قدیم آذربایجان حروفی لیک مفکوره‌سینی ساخلایان قارا قویونلو تورکلری یاشاییر .آذربایجان شیفاهی ادبیاتینا  خصوصیله عاشیق صنعتی نین ساخلانیب انکیشافیندا قارا قویونلو تورکلرینین چوخ اؤنملی روللاری اولموشدور . اونلار هئترودوکس ایسلاما اینانیر واهل حق دن دیرلر . خالقی‌میز اونلارا علی آللاهی یا گوران دئییرلر . بو منطقه‌ده یاشان خالقیمیز آراسیندا قدیم آذربایجانین صوفی - تکّه عاشیق گله‌نکلری دوام ائتمکده دیر. شیمال دان جنوبا گلیرکن ایکینجی شهر تاریخ بوْیو شؤهرتی اولان »خوْی« شهری دیر . خوی‌دا ، موختلیف تورک بویلاریندان علاوه آذربایجان دا آدلاری آز گؤرونن ییوا (ایوا ) تورکلری یاشاماقدادیرلار . ائو اوغلو توپونیمی بونا شاهید دیر. اونلاردا زنگین فولکورامالیک خالقلاریمیزدان دیرلار .»سالماس« شهری شیمال دان جنوبا گلیرکن اوچونجو شهردیر .سالماسین شیمال - غربین ده یاشایان کوره سونلی          ( گیره سونلی ) تورکلری دَگرلی فولکورا  صاحیب اینسانلاردیرلار .باشقا یئرده تایلاری آز گؤرونن بو خالق » چپنی « ائلینه منصوب و شافعی اینانج لی تورکلردن دیرلر. سالماس ، خوی واورمیه ده نفوسلاری تخیمناً 150 ـ مین نفر اولار . اونلارین دانیشیق شیوه سی آذربایجان و آنادولو تورکلرینین کؤرپوسو ساییلیر .سالماس دا یاشایان بیر آیری تورک طایفاسی دا »لک‌لر« دیر. شاه عابباس زامانین‌دا سالماسا کؤچدورولن بو طایفا ،سالماسین دوققوز پارا کندینده یاشاییر و فولکلورباخیمیندان دگرلی قایناق ساییلیر . لک لرین چوخ آز قیسمیده آذربایجانین باشقا شهرلرینده یاشاییر .

غربی آذربایجان ایالتی‌نین مرکزی »اورمیه« شهرینه گلیرکن قوجامان افشار ائلینی گؤروروک . منطقه‌نی قوروماق اوچون شاه عابباس زامانین‌دا بورایا کؤچدورولن افشارلار درین و زنگین فولکلور و تایی آز گؤرونن عاشیق صنعتینه مالیک اولان خالقیمیزدان‌دیرلار . یوزلرعاشیقیمیز تاریخ بوْیو بؤلگه‌ده عاشیق صنعتینی قوْرویوب اینکیشافیندا ایشتیراک ائتمیشلر .تبریز - قاراداغ عاشیق صنعتین‌دن فرقلی اولاراق ، اورمیه عاشیق صنعتی یالنیز اورتا آسیادا گؤرونن ، تک سازلا ایفااولونور . بورادا بالاباندان خبر یوخ . افشارلار هم شهرده هم ده کندلرده یاشاماقدادیرلار . اورمیه و سالماس و سایین قالادا نفوسلاری دؤرد یوزمین نفر اوْلار .

اورمیه شهری نین جنوبوندا  مؤحتشم »قاراپاپاق« یوردو ،»سولدوز« شهری هرتورلوتضییق لره قارشی تورکلوگون ائله جه ده آتا - بابامیزدان میراث قالان فولکلوروموزو قوْرویوب ساخلاماقدادیرلار . 1800ـ جو ایللرده قاجار ـ روس ساواشلاری سیراسیندا آرازین شیمالیندان جنوبا کؤچن بوخالقیمیزین بیر قیسمی هله ده ایندیکی گورجستانا باغلی بورچالی دا ، بیر قیسمی دا تورکیه‌ده قارص دا یاشاماقدادیلار و سولدوز ، سالماس و اورمیه ده نفوسلاری تخمیناً 150ـ مین نفردیر.

2- ایران دا فولکلور توپلاماق و تدفیق مرکز‌لری :‌

بیلیندیگی کیمی ممالک محروسه ایران 1925 ـ جی ایلدن بری آذربایجان تورکلری حاکمیتین دن چیخمیش و چوخ میلت لی شکلی‌ندن تک میلت لی ( فارس - آریا ) مملکته چئوریلدی . بو دؤنوشون سببلری و گئدن آشامالاری آچیقلاماغینا بو یازی دا یئر یوخ آمما بو دؤنوشون فارس اولمایان خالقلاری خصوصیله آذربایجان تورکلرینه جیدی ضربه ووردوغونو قئید ائتمکده فایدا وار .پهلوی شاهلیق باشلایینجا مملکتین بوتون ایمکانلاری فارس کولتورونه وئریلدی و آذربایجان مدنیتی         دوُردورولدو .آذربایجان جمهوریتینده مدنیتیمیز اینکیشاف ائتدیگی زامان ،ایراندا شاهین باسقی و تضییقی ایله آذربایجان مدنیتی گئری گتمه‌گه محکوم اولدو . شاه زامانی خالقیمیز یالنیز بویوک شهرلرده ا فولکلورلا هوبی اولاراق  ماراقلانابیلیردی . آذربایجانین باشقا  شهرلری فولکلوروموزونتوپلانماسیندا چوخ بؤیوک رول اوینامیشلار . تاسف لر اولسونکی او زامانلار رادیولار فولکلورون نشرینده کیتاب یایماغا  گئچه بیلمه میشلر . آذربایجان تورکجه سینده کیتاب و مقاله اولاراق یالنیز دوکتور مجتهدی ، دوکتور جاویدین و دوکتورفرزانه‌نین کیتابلارینی گؤره بیلیریک . فارسجا اولاراق دا بهرنگی و تهران رادیو‌سوندا چالیشان انجوی شیرازی نین کیتابلارینی گؤرمک مومکوندور . قالان ایسه کور اوغلو ،اصلی کرم و بو کیمی خالق ناغیللا ریمیزین عاشیقلار دیلیندن آلینما هیئچ رئداکته اولمایان شکیل ده باسیلمیش کیتابلاریدی .

1979 ایسلام اینقیلابیندان سونرا تورکجه و آذربایجان مدنیتینه اویقولانما یاساق  قالدیریلسا دا یئنه اسکی دؤولت پولیتیکاسی کیمی دؤولتین کولتور پروگراملارینا آذربایجان دیل ،ادبیات و فولکلورو نا هئچ یئر وئریلمه‌دی .موعاصیر ایران دا فولکلور توپلاما و تدقیقی اوچون هئچ بیر ایداره و یا انستیتو یوخدور . . آذربایجان فولکلورو ساحه سینده ده بو گونه قدر جدی بیر ایش گؤرولمه میشدیر .

3- آذربایجان دا فولکلورون بو گون‌کو وضعیتی:

90 ـ جی ایللردن اعتباراً آذربایجان تاریخینده یئنی صحیفه‌لر آچیلدی . او گونلردن بری اونیورسیته طلبه لری باشدااولماقلا ضیالی‌لاریمیز و مدنیتیمیزین قایغی‌کش اینسانلاریبو ایش ده چوخ موفقیت‌لره  نائیل اولدولار . شوعورلوخالقیمیز تاریخیمیز ، فولکلوروموز و خولاصه مدنیتمیزین هر قولوندا نه قدر جیدی باشاریلار الده ائتسه‌لرده علمی مئتودلار و تئکنیک مسئله لرله تانیش اولان اینسانیمیز وتدقیقیمیز چوخ آزدیر . ایران اونیورسیته‌لاریندا آذربایجانلیطلبه‌لر اوچون آچیلان آذربایجان تورکجه‌سی ، درسی کیفایتقدریله پروبلئمیمیزی حل ائده بیلمه‌دی .سوْن زامانلار اورمیه و تبریز اونیورسیته‌لاریندا رسما ًآذربایجان تورکجه‌سی کورسوسو آچیلاماسی یاخین گله‌جکده علمی کادرویا صاحیب اولمامیز دئمکدیر . بو ایسه بلکه‌آذربایجان مدنیتی تدقیقینده اولان علمی پروبلئم لریمیزی چؤزه  بیلسین .

4- سالماس منطقه‌سینده توپلادیغمیز فولکلورا گؤره :‌

سالماس منطقه سیندن توپلادیغیمیز آلتی کاسئت ، خالق ناغیللاریمیز ، بایاتیلار ، سایا شعرلرینی ائحتیوا ائتمکده دیر . بو ناغیللارین باشیندا ناغیلی سؤیله‌ین ایلک باشدا اؤز آدی ، فامیلی ، آتا آدی ، نئچه یاشدا اولدوغو وکیمدن ناغیلی اؤیرندیگینی دئدیکدن سونرا ناغیلینی دئمه‌گه باشلاییر . ناغیللارین هر زامانکی ایلک جومله‌سی ، »بیرگون واریدی بیر گون یوخ ایدی . آللاه دان ( یا خودتانری‌دان ) غیر از هئچ کیم یوخ ایدی« ، کیمی جومله‌لرله باشلاییر . ییغدیغیمیز بعضی ناغیللارین آدلاری بئله دیر : یاخشی‌لیق ائیله آت دریایا بالیق دا بیلمه‌سه خالیق بیلر ، عزرائیلین ناغیلی ، ایکی قارداش، قبریستانلیق ، بیر سؤز دئیبلر ایکی یوخ ،گئچی نین ناغیلی ، شاه اسماعیل ناغیلی ، شاه عابباس ناغیلی ، زومروت قوشو ، فاطما خانیم ،اوره‌ک یاراسی وساییره.

 

5- سالماس دا فولکلور توپلامادا قارشیلاشدیغیمیز بعضیپروبلئم لر :

بیز  اساس اولاراق فولکلور توپلامانی آذربایجانین غرب ویلایتلریندن ساییلان سالماس شهرینده باشلادیق. آلتی کاسئته ییغدیغیمیز ناغیللار توپلوسو سالماس شیوه‌سیله آذربایجان ناغیللاری ، بایاتیلاری و خالق ماهنی لارینی ائحتیوا  ائدیر . بو کاسئتلر یالنیز آذربایجان فولکلورو اوچون مهم دئییل . آذربایجان تورکجه‌سینده سالماس آغیزینین تدقیقی اوچون ده چوخ فایدالی اولاجاق . بوگون بوکاسئتلرین سالماس آغیزینی تدقیق اوچون تورکیه‌ده عالی مکتب‌لر و دوچئنتلیک تئزی اولماسینا پلانلار وار .

اساس اعتباریله سالماس دا فولکلور توپلامادا بیز ایکی مهم پروبلئم له قارشی قارشی‌یا گلدیک :

1- فولکلور سؤیله ین اینسانلا تانیش اولماماق

2- کاسئت و میکروفون‌دان مئیدانا گلن پروبلئم لر

سوسیال وضعیت باخیمیندان موسلمان اؤلکه‌لر عمومیتله  باغلی اؤلکه‌لردیر . آذربایجان کندلری ده بو وضعیت‌دن مستثنی دئییلدیرلر . کیشی ، قادین موناسیبتلری نورمال بیرسوییه‌یه چاتمامیش . سوسیال علملرینده تدقیق اوچون مئیدان اولمادیغینا گؤره خالقیمیز بو کیمی آراشدیرمالارا عادت ائتمه‌میشدیلر . بیزیم فولکلوروموزون اصیل قایناقلاری قادینلار اولدوغوندان یوخاریدا کی مسئله نی گؤزه آلاراق یاشلی  قادینلارین یاخین قوْهوملارینا موراجیعت ائده‌رک اونلاردان یاردیم ایسته‌دیک .هئچ بیر بیگانه اولمایان یئرده بو کاسئتلر یازیلدی ، عائله محیطینده قدیم ائشیتدیگیمیز ننه‌لریمیزین ناغیللاری کیمی ، بیزجه بوشیوه‌ فولکلور توپلامادا داها ساغلام بیر شیوه دیر .فولکلور توپلامادا باشقا بیر پروبلئم ایسه کاسئت ومیکروفون اولان یئرلردیر. بئلنچی محیط‌لرده کیشی یاخود قادین اؤزونو تضییق آلتیندا حیس ائده‌رک ، ایراندا »عیبارتی « سؤزویله مشهور اولان اصطلاح دا دانیشیق طرزینه گئچیر .ایجازه وئرین» عیبارتی « سؤزونو آچیقلاییم . بو ایصطیلاح پیسیکولوژیک تضییق آلتیندا خالقیمیزین آذربایجان تورکجه‌سینی فارس دیلی و گرامئری چرچیوه سینده ایفاده ائتمک دئمک دیر . بو طرز دانیشیق دا عموماً آذربایجان تورکجه‌سی گرامئری پوزولور و مکتب‌لرده تحصیل آلینمیش فارسجا گرامئر و ترکیب لری یئرینه اوْتورور . بوگون بودانیشیق طرزینه آذربایجانین تامام رادیو – تلویزیونوندا راست گلمک مومکوندور . ضیالی لاریمیز رسمی یئرلرده گؤرونن بو طرز دانیشیغا هَجو اولاراق فارکی ( فارسی + تورکی ) دئییرلر .بیز بو سورونو دا یوخاریدا دئدیگیمیز یؤنتئمی ایجرا ائتدیکدن سونرا حل ائده‌بیلدیک و نهایتاً داها ساغلام کاسئتلر الد ه ائتدیک .

 

 

قایناقلار :

1- زهتابی - ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی . تبریز 1999

2- رئیس نیا - آذربایجان درسیر تاریخ ایران . تبریز 1989

3- ملک زاده دیلمقانی – سلماسین اون مین ایللیک  تاریخی - سلماس 1999

4- نیایش - آلتایلاردان سهندیمیزه - تهران 2003

 

 

 

 

---

[1]  آراشدیرماجی یازار [e-mail]

نگاهی به زلزله‎های بزرگ و مخرب معاصر آذربایجان (1900 تا 2009 میلادی)

 

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی[1]

 

 

1924م (19فوریه)(قره داغ، شمالشرق اهر): در این سال زلزله ای در ساعت شش و پنجاه ونه دقیقه و پنجاه ونه ثانیه به وقت جهانی کوهستانهای قره داغ را در هم کوبید(بربریان 1977) که بزرگی این زلزله را 7/5= M تا 0/6=M برآورد کرده اند. مختصات رو مرکز این زلزله 90/38 شمالی و 60/47 شرقی تعیین شده است. بربریان (1977) شدت این زلزله را I =VII در مقیاس مرکالی اصلاح شده برآورد کرده است.

1930م ( 6 مه )(سلماس): روز سه شنبه 16 اردیبهشت 1309 هـ .ش زلزله ای که بزرگی آن را 5/5= M درجه برآورد کرده اند سلماس را در ساعت 10صبح تکان داده و باعث خرابی چند دکان و خانه شده تقریباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتی از اهالی شهر را تخلیه کردند. روستاهای هفتوان، کوچه میش و کلشان تخریب شدند در هفتوان، چند خانه به کلی فرو ریخته و یک زن با یک کودک زیر آوار ماندند در کوچه میش و کلشان تقریباً تمام خانه ها تخریب و در هر کدام یک نفر کشته شدند. در روستاهای دیگر سلماس آسیب ها کمتر بود مثلاً در کهنه شهر، پته‎وئر(Pata ver ) سارنا، پیه جوک (Payajuk) چند خانه فروریخت و بیشتر آنها ترک خوردند در دیگر روستاها نظیر محلم، اؤله ، خسروا، دیریش و مغانجوق بیشتر خانه ها ترک خوردند. کمی دورتر از رو مرکز زلزله که آن را بربریان (1977) و بولتن مؤسسه ژئو فیزیک 15/38 درجه شمالی و 75/44 درجه شرقی (منطقه تمر، شورگل) برآورد کرده اند. در روستاهای حبشی، اختاخانا، یوشانلو، خان تختی، عیان و سنجی تنها چند دیوار ترک خوردند. این زلزله که در حقیقت پیش لرزه اصلی زلزله مهیب سلماس بود این اثر را داشت تا به مردم سلماس و روستا های اطراف هشدار ترک خانه ها را بدهد و بدینسان جان خود را از زلزله های احتمالی نجات دهند در این میان نقش فرمانده سرباز خانه سلماس چشمگیر بود. فرمانده پادگان سلماس ضمن هشدار به مردم سلماس از بابت نخوابیدن در زیر سقف سنگین خانه‎ها تمام سربازان پادگان سلماس را به حالت آماده باش در خارج پادگان نگه داشته بود که آمادگی و کمک این سربازان در فردای آن زلزله در بولتن های مهم زلزله نگاری جهان در ساعت هفت وسه دقیقه و بیست و دو ثانیه به وقت جهانی حدود ساعت ده صبح به وقت محلی ثبت شده است. پانزده ساعت بعد در نیمه شب همانروز زلزله ای با قدرت خیلی بیشتر از اثر این زلزله سلماس را بکلی تخریب کرد.

1930م(7مه)(سلماس): این زلزله که بزرگی آن را بربریان (1974) 4/7=M و مؤسسه ژئوفیزیک 2/7=M برآورد کرده است یکی از مخربترین زلزله‎های آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می باشد بطوریکه  سال 1930در تاریخ زلزله شناسی بنام 1930سلماس ثبت شده است. پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمه‎شب سه‎شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه 17 اردیبهشت زلزله اصلی در ان واحد موجب تخریب کامل دیلمقان dilmgan  و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‎ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد.

پس از زلزله در 10کیلومتری شمال گسل سلماس یک چشمه آب گازدار هیجده درجه بوجود آمد که در سلماس زلزله بولاغی (چشمه زلزله) نامیده شد. این چشمه بعدها پس از زلزله ها مخصوصاً زلزله 22 ژوئن 1973 سلماس رنگ گل به خود گرفت. در نتیجه این زلزله سطح ایستابی منطقه موقتاً بالا رفته و مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودی به سطح پیشین خود فرو نشست. آب دریاچه که خیلی پایین رفته بود به تدریج بالا آمد و زمین لغزشهای متعدد در دره سلماس و در شیبهای لشکران و سایر مناطق رخ داد که ریزش تپه های باستانی هفتوان تپه و دیریش تپه قابل ملاحضه بود. امبرسیز(1982) شعاع تخریب زلزله را 23 کیلومتر و شعاع احساس را350 کیلومتر برآورد کرده است یعنی این زلزله در بغداد و تفلیس احساس شده است.

این زلزله گسلشی همراه بود که هنوز هم قابل مشاهده است و می توان آنرا بر روی زمین به گونه ای ناپیوسته در طول حدود شانزده کیلومتر از شمالغرب شورگؤل (shor gol) تا همسایگی کهنه شهر دنبال کرد. در بیشتر مسیر آن که دارای گرای 300درجه است می توان درباره جهت جنبش واقعی گسل جنوب سلماس داوری کرد که راستگرد است اما بجز در دو نقطه جابجایی افقی راستگرد یک و 4 متری قابل اندازه گیری است. مقدار جنبش را نمی توان تعیین کرد. بین شورگؤل و محل تقاطع گسلش با زولاچای، طرف شمالشرقی شکستگی گسله پایین افتاده است. مقدار جابجایی قائم متغیر است و در برخی جاها افت ظاهری به 4 تا6 متر می رسد. اثر گسیختگی پس از کهنه شهر دیگر قابل مشاهده نیست با این همه اطلاعات محلی دلالت بر آن دارد که این اثر در طول شش تادوازده کیلومتر دیگر در همان راستا در طول کناره جنوبغرب دوشوان چای ادامه داشته است. در شمالغرب دئریک، شکستگی گسله دیگری را در سنگ و آبرفت میتوان دید که در طول حدود سه کیلومتر با گرای 50تا 60 درجه کشیده شده و طرف غرب آن پایین افتاده است. رشته پس لرزه ها در حدود سه ماه ونیم دنباله داشت و بزرگترین پس لرزه در 8 مه (18 اردیبهشت) سبب ریزش در شرفخانه، خوی و قوطور شد. در دشت سلماس نصف روستای شکریازی نابود و چهار نفر کشته شد. این پس لرزه همچنین روستاهای گیوران، میرعمر، راویان و   چالیان در جنوب قوطور را که پیشاپیش در اثر لرزه اصلی ویران شده بود تقریباً به کلی ویران و به ناحیه ای که در اثر لرزه اصلی زیان شدیدی ندیده بود به سختی آسیب رساند. در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس، مساجد و بقاع قدیمی، مناره قرون وسطی‎یی میرخاتون، پلهای قدیمی از بین رفت.

پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جدیدی در یک کیلومتری دیلمقان ـ در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهر سازی و مهندسی و به صورت شطرنجی مهندس اسدالله خاورزمین احداث و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه زمین مناسبی جهت خانه سازی و اسکان داده شد. از ویرانه های سلماس امروزه چیزی باقی نمانده است، بجز پایه دیوارهای مسجد آقا«آقامچیدی» و سنگهای منشوری شکل ستونهای مسجد که جای دارد محل این آثار توسط میراث فرهنگی حصار کشی شده و بعنوان یادگاری از زلزله مشهور و ویرانگر 1930م سلماس برای آیندگان جهت عبرت و برنامه ریزی اصولی جهت تلاش برای بسط دانش زلزله شناسی و مهندسی زلزله در منطقه استفاده گردد.

1931م(27آوریل)(زنگه زور): زلزله ای بزرگ به بزرگی 5/6= M منطقه زنگه زور در شمال ارس را درهم کوبید. این زلزله د ر ساعت شانزده و پنجاه دقیقه و پنجاه و چهار ثانیه به وقت G MT در مختصات 45/39 درجه شمالی و 46 درجه شرقی به وقوع پیوسته است.

1965م(10فوریه)(جنوبشرق بستان آباد، تبریز): زلزله ای به بزرگی 1/5= M در ساعت شانزده و نه دقیقه و پنجاه ثانیه به وقتG  MT منطقه بستان آباد و روستای علی خلج را درهم کوبیده، هفت روستا تخریب و نزدیک به پنج نفر کشته شدند. مختصات اسپی سنتری زلزله 4/37 درجه شمالی و 1/47 درجه شرقی بوده است(شکل 26).

1966م(20مارس)(ماکو): در این سال سلسله زلزله هایی که ار 20مارس 1966 م شروع شد ماکو و روستاهای شمال آنرا به شدت تکان داد. در اثر شوک اصلی این زلزله در 20مارس (اواخر اسفند) در روستای دانالو، دو خانه فرو ریخته و در روستاهای قره تپه، قیزیل داغ، هندیوار و میلان خانه ها ترک دار شدند.اینزلزله در محدوده روستاهای دارقاگؤلی، باغ ب، قایوت، کیشمیش تپه، بازرگان، یاریم قیه و قره عینی هیچ تخریبی نداشته و فقط سبب تکان مختصر مناطق فوق الذکر شده بود. شدت احساس این زلزله در مناطق فوق I=VI برآورد شده است. طی 19 مارس تا 8 آوریل 1996 بیش از 40زلزله منطقه ماکو را تکان داد بنابراین می توان زلزله 1966ماکو را از نوع دسته و گروه زلزله (swarm ) دانست که در نوع خود در آذربایجان بی نظیر است(شکل 27).

1968م(29آوریل)(ماکو): در ساعت 8 شب دوشنبه 9 اردیبهشت 1347 شمسی زلزله ای به بزرگی 3/5=M بدون هیچ پیش لرزه ای مساحتی بین هشت هزار کیلومتر مربع در شمالغرب آذربایجان را تکان داده موجب تخریب مناطق وسیعی در ماکو و روستاهای اطراف شد. اپی سنتر این زلزله در 20کیلومتری غرب ماکو در 28/38 درجه شمالی و 30/44 درجه شرقی ذکر شده است. در اثر این زلزله بیش از 90روستای ماکو آسیب دیده و ده روستا بطور صد درصد نابود و سی و هفت تن نیز کشته و چندین صد راس  گاو و گوسفند در زیر آوار تلف شدند(شکل27).

1970م(14مارس)(خوی): در اثر زلزله ای به بزرگی 3/5= M شهر خوی تکان خورده و ناحیه بدلان در غرب شهر خوی تخریب و بیش از چهار نفر در اثر زلزله کشته شد. این زلزله در ساعت پنج و بیست و یک دقیقه و چهل و چهار ثانیه در عمق 23 کیلومتری زمین در مختصات رو مرکزی 6/38 درجه شمالی و 7/44 درجه شرقی رخ داد(به نقل از USCGS). این زلزله را می توان به گسل وار منسوب دانست(شکل 27).

1970م (4اکتبر)(پسوه): در پاییز سال 1349 زلزله ای به بزرگی 5/5= M منطقه پسوه پیرانشهر را به شدت تکان داده خسارات و تلفاتی چند در منطقه به بار آورد. این زلزله را می توان به گسل پیرانشهر مربوط دانست.

1976م(24نوامبر )(چالدیران): در ساعت سه وپنجاه و دو دقیقه بعد از ظهر به وقت محلی زلزله ای به بزرگی 3/7=   Ms منطقه چالدیران و روستاهای اطراف را به شدت در هم کوبید. دامنه تخریب حتی به طرف ترکیه هم کشیده شده بود. بولتن های زلزله نگاری این زلزله را در مختصات رومرکز 121/39 درجه عرض شمالی و 029/44 درجه طول شرقی در عمق سی وشش کیلومتری زمین ثبت کرده اند(شکل 27).

زلزله بزرگ دیگر تقریباً چهاده ثانیه بعد به بزرگی 5/5= M منطقه مجاور را درهم کوبید و سه ساعت بعد نیز زلزله ای به بزرگی 0/5=M   همان منطقهرا بشدت تکان داده بر خرابیها افزود. در اثر این زلزله زمین به اندازه 5/2 متر شکافته شد. دامنه تخریب در طرف ترکیه وسیعتر بود بطوریکه 109 روستای منطقه چالدیران ترکیه صددرصد تخریب شده و بیش از چهار هزار نفر کشته شدند. در طرف آذربایجان نیز بیش از هزار خانه در 45 روستای زیر تخریب و نزدیک به شش نفر کشته شدند. این زلزله در قره ضیاءالدین، علمدار، مرند، سلماس، تبریز،خوی و ماکو نیز احساس شد. پس لرزه ها ماهها پس از زلزله اصلی ادامه داشت که بزرگترین آنها بیش از 5=M درجه بزرگی داشت.

1996م(28فوریه)(اردبیل): زلزله ای به بزرگی 5/5= M b ساعت چهارو بیست وهفت دقیقه و بیستوهشت ثانیه به وقت محلی روز جمعه دهم اسفند 1375 اردبیل و روستای اطراف را به شدت تکان داده و چندین روستا بطور کامل تخریب شدند. در روستاهای گلستان، جوراب، تجرق، آتشگاه وراجستان که تخریب صددرصد بود شدت زلزله به I =VIII در مقیاس مرکالی برآورد شده است. در این زلزله بیش از هزار نفر کشته و دوهزار و ششصد تن از روستائیان مجروح شدند. تحلیل ها نشان می دهد ساز و کار ژرفی زلزله روند شمالی- جنوبی با جابجایی راستالغز چپگرد می باشد. زلزله مزبور با پس لرزه های متعدد همراه بود که بزرگی بعضی از آنها به  4 می رسید.

 

 

 

 

منابع فارسی :

1- امبرسیز.ن.ن.وملویل.چ.پ.،1370، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه: رده، 1. ناشر آگاه، تهران

2- باباخانی .ع.،ف.،1376،شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اردبیل به مقیاس 000/250/1، سازمان زمین شناسی کشور، تهران

4- بربریان.م.،قریشی.م.،1366، پژوهش و بررسی لرزه زمین ساخت کاربردی، خطر زمین لرزه، گسلش در گستره دریاچه تکتونیکی اورمیه، سازمان زمین شناسی کشور، شماره گزارش؟

6- پیمان.م.،مقدسی موسوی .م.،1366 خطر زمین لرزه در شهر تبریز، مجله فیزیک زمین و فضا، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، جلد شانزدهم و هفدهم، شماره 1-2

8- حیدری .م.،زارع.م.، 1374،  بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر رویداد زمین لرزه گسلش در پهنه استان زنجان، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران

10- ذکاء. ی.،1368، زمین لرزه های تبریز، انتشارات کتابسرا، تهران

14- سیاهپوش.م. ت.، 1370، پیدایش تمدن در آذربایجان، انتشارات قومس، تهران

16- شاه پسندزاده. م و، زارع.، 1374، بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه،گسلش در پهنه استان آذربایجان شرقی، مؤسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران

19- شهرابی. م.، 1373، شرح نقشه زمین شناسی چهارگوش اورمیه به مقیاس 1:250000، سازمان زمین شناسی کشور، تهران

منابع انگلیسی:

Berberian. M.1976 Bozgush 1879 earthquake, Gs Report No 39

 

 Berberian. M. 1976 north Tabriz fault, Gs Report No 39

 

Berberian. M. 1976 Salmas earthquake, Gs Report No 39

 

Berberian. M. 1976 Contribution To The Seismotectonies of Iran (part IV) No 40 Gs

 

Berberian. M. Tchalenco. J.S.1976 Field study and documention of The 1930 Salmas earthquake Gs no 49 P 271_ 342

 

Berberian. M. 1976 Macroseismic epicenteres of destructive and damaging earthquakes in Iran(1900_1976).Gs No 39

 

Berberian. M. 1977 Badavli (W. Maku) earthquake of 1968 April 29 Gs No 40

 

Berberian. M. 1983 The southern caspian A compressional Deperssion floored by a trapped modified oceanic crust. Gs. No 40

 

Ghanbari. A. 2001 paleoseismisity and Neo seismity in The Azerbaigan area I. G. C. Tokoyo Japan.

 

 

 

---

                                                            دکترای مهندسی ژئوفیزیک [1] [e-mail]

            

اسلام در اورمیه و سلماس

در اواخر عمر ساسانیان قدرت سه گانه خلافت اسلامی،بیزانس وامپراطوری ترکان خزر به وجود آمد.جالب اینجاست که کیش رسمی این سه قدرت به ترتیب اسلام، مسیحیت و دین ترکان که در آن اعتقاد به خدای یگانه است بود و بعدها خزرها به یهودیت گرویدند.

            ظهور اسلام در سالهایی اتفاق افتاد که مردم شبه جزیره عرب در جهل و نادانی سر گردان بودند. تحولات و انقلابات مفسده انگیزه یکی پس از دیگری روی هم متراکم می شد. رشته امور و سازمان اجتماعی و حکومت ملی از هم گسیخته و پاشیده و نظام اجتماعی بکلی به هم خورده بود- میزان عقل و درجه مشاعر انها تعظیم و کرنش در مقابل بتهای چوبی و مجسمه های گلی و سنگی و سحر و گاو و گوساله و آفتاب و آتش و ستاره مظاهر اهریمن و یزدان بود))

            هر بشر خردمندی در انتظار ظهور بارقه ای از نور و دانش و یک رهبر و منجی بود که این پرده های تاریک و نادانی و نابخردی را به درد و ملت را بسوی نیکبختی و سعادت رهبری نموده و راه حلی برای زندگی آینده بشر ترسیم کند.

            حضرت محمد (ص)به عنوان منجی عالم ندای حق را سر داد و در اندک مدتی شبه جزیره  عربستان تحت لوای اسلام در آورده و سایر ملل را به اسلام دعوت کرد.

            در این بین نامه ای نیز از طرف رسول اکرم برای خسرو پرویز شاه ساسانی توسط عبداله بن حذاقه ارسال شد متن نامه چنین است:

 

 

            بسم الله الرحمن الرحیم

            من محمد رسول الله الی کسری عظیم فارس

سلام علی من اتبع الهدی و من آمن بالله و رسول و اشهد ان لااله الا الله الی الناس لینذر من کان حیاً. اسلم تسللم فان ابیت فعلیک اثم المجوس.

            چون نامه به خسرو پرویز رسید نامه را از سر خشم و عزور پاره کرد و سفیر پیامبر را به تندی راند .  چون این خبر به پیامبر رسید وی را نفرین کرد چنانچه بزودی خسرو پرویز کشته شد و در زمان خلیفه دوم «عمر بن خطاب» ممالک تابع امپراطوری ساسانی فتح شدند.

            جنگهای پی در پی اعراب  با شاه ساسانی به شکست ساسانیان انجامید. در 21 ﻫ . ق آخرین جنگ اعراب و مسلمانان با قوای امپراطوری ساسانی اتفاق افتاد. این جنگ که فتح الفتوح نامیده شد به فرار یزدگرد به مرو و کشته شدنش انجامید.

 

            تصرف آذربایجان ، اورمیه و  سلماس  توسط اعراب:

            نقطه قابل توجه این است که آذربایجان قبل از شکست نهایی ساسانیان به تصرف اعراب در آمد چرا که عُمر در سال 19 ﻫ . ق عتبه بن فرقد سلمی را را به موصل فرستاد و سال بعد وی سلماس و اورمیه و خوی را تصرف کرد. بلاذری می نویسد:

             «معانی بن طاووس از پیروان اهل موصل روایت می کند اورمیه را نیز ﻋﺘﺒﺔبن فرقد هنگام جنگهای موصل فتح کرد و خراج آن چندی به بیت المال موصل ریخته شد و هم این چنین بود حال حور و خوی و سلماس. معانی می گوید: ﻋﺘﺒﺔ اورمیه را زمانی گشود که ولایت آذربایجان داشت و اللهُ اعلم.»

            ابوالحسن بلاذری یا ابوجعفر احمد یحیی که در حدود 279ﻫ . ق وفات یافته اولین مورخی است که اثر عمده او راجع به اخبار فتوح مسلمین به ما رسیده است. وی اهل بغداد و یک چند ندیم متوکل عباسی بوده است. بهر حال «بسبب احاطه او به اخبار و مأخذ مختلف،روایات او در کتاب فتوح البلدان،علی الخصوص آنچه راجع است به فتوحات مسلمین در ایران معتبر و دقیق است و مبتنی بر اطلاعات و معلومات قابل اعتماد.»

            این اولین سند دال بر وجود شهر های اورمیه و سلماس پس از اسلام می باشد. تا دوره سلجوقیان از آرزوهای امرای موصل دست یافتن به سلماس و غرب دریاچه اورمیه حتی در شرایط بحرانی نظیر حمله روسها به آذربایجان بوده که ادامه حملات آشوریها از ازمنه باستانی می باشد به خاطر غنی بودن این مناطق از لحاظ حشم و غلات و سایر منابع کشاورزی بوده است.

            پس از فتح آذربایجان عتبه پیامی به مردم آذربایجان ارسال کرد بدین مضون:

            «بنام خدای رحمان رحیم،این امانیست کهﻋﺘﺒﺔ بن فرقد عامل عمر بن الخطاب، امیر مومنان به مردم آذربایجان می دهد از دشت و کوه اطراف و دره ها و اهل دین ها که جانها و مالها و دینها و ترتیبات دین همگیشان در امان است به شرط آنکه جزیه بدهند بقدر توانشان بر کودک و زن بیماری که چیزی از دنیا به کف ندارد و عابد خلوت نشین چیزی در دنیا به کف ندارد جزیه نیست امان برای خودشان است و هر که با انها مقیم باشد و باید مسلمان سپاهی مسلمانان را یک روز و یک شب مهمان کنند و راهنمایی کنند هر کس از انها به سالی سپاهی شود. جزیه آن سال از او بر خیزد و هر که نباشد مانند ماندگان باشد و هر که برود در امان باشد تا به پناه خود برسد. جندب نوشت:بکیر بن عبدالله لیثی و سماک بن خرشه انصاری شاهدند.به سال هیچدهم نوشته شد .»

            با ابلاغ این پیام  اهالی آذربایجان با پرداخت جزیه امان یافتند و به تدریج به اسلام گرویده و به صورت مسلمانی مومن و غازی در آمدند. در این زمان طایفه هایی از اعراب به صورت پادگانهای نظامی به عنوان  مبلغین دین به آذربایجان آمدند. اینان بعداً در میان آذربایجانی ها مستحیل گشتند بطوریکه امروزه هیچ سراغی از افراد و قبایل عرب زبان در آذربایجان نداریم.به تدریج با افزایش تمایلات سلطه طلبانه اعراب علیرغم نصّ صریح اسلام مبنی بر عدم تفاوت بین عرب و عجم،شورشهایی در آذربایجان علیه استیلاگر رخ داد که مثلاً در 25 ﻫ . ق شورش مردم آذربایجان توسط ولید بن عقبه سرکوب شد.در این میان نامه امیرالومنین علی(ع)به اشعث بن قیس فرمانروایی آذربایجان درباره خوشرفتاری با مردم آذربایجان از اهمیت زیادی برخوردار است.

اورمیه در زمان نادرشاه افشار

پس از به تخت سلطنت رسیدن نادرشاه ، وی پروخان را به دربار احضار و عاشورخان پاپالوی افشار را حاکم اورمیه کرده خوانین و بزرگان افشار را به عنوان حاکمان مناطق مختلف مملکت  تعیین نمود و از آنجائی که اورمیه دروازة آذربایجان و همواره در دسترس عثمانی ها و اکراد بود پسر عمویش بکتاش خان قیرخلو را به سرداری لشکر اورمیه انتخاب کرده به قلعة دم دم اورمیه فرستاد تا در نواحی غربی آذربایجان را امنیت کامل برقرار کند.

در این موقع عاشورخان مأمور کوچاندن جمعی از ترکان افشار به خراسان بود بنابراین حکومت اورمیه را به محمد عیسی خان قاسملو سپرده خود به خراسان عزیمت کرد.  شورش بلباس ها سبب شد تا محمدعیسی  خان و جمعی از قوای نادرشاه برای سرکوبی آنها در ساوجبلاغ حرکت کرده و آنها را تارومار کنند.به سبب شورش لزگی های شیروان اردمی آذربایجان به فرمانروایی ظهیرالذوله برادر نادرشاه و فرمانروای کل برای تادیب آنان به طرف شیروان حرکت کرد. از محمد عیس خان نیز اعزام دسته هایی طلب شد ولی وی از این فرمان اطاعت نکرد  و همین امر سبب  شد تا نادرشاه محمدعیسی خان را از حکومت اورمیه عزل و امیراصلان قیرخلو را به فرمانروایی آذربایجان و محمد کریم خان افشار قاسملو به حکومت اورمیه منصوب کند.

نادرشاه افشار در اورمیه

در سال 1158 نادرشاه در موصل با عثمانی صلح کرد و سپس به صایین قالا مقر افشارها آمد در آنجا محمدکریم خان افشار حاکم اورمیه و محمد مومن خان حاکم صایین قالا را مواخذه کرده و کور کرد و فتحعلی خان ارشلو را به حکومت  اورمیه برگزید و خود به طرف اورمیه آمده در چمن گوگ تپه چادر زد.

در اورمیه نادرشاه به شکایات مردم از وکیل الرعایا بیگوئردی بیگ افشار رسیدگی کرده و پس از حصول اطمینان از ظلم وی و برحق بودن شکایات اهالی اورمیه  دستور قتل وی را صادر کرد. مامورین نیز طناب به گردن وی انداخته و خفه اش کردند. نادرشاه سپس به چمن کئچه باش محمودلو رفته چند روز در آنجا ماند و بهادر بیگ رئیس طایفه محمودلو  را خواست و وی  را نیز به قتل رساند. سپس از آنجا کوچ کرده  به «قیزیل  خه نه یه» (خانقاه سرخ) رفت و از آنجا به قلاع  صومای سرکشی کرده  و دوباره به اورمیه برگشته و خلعتی و سفارشی به فتحعلی خان برای رعایت حال مردم و حاضر داشتن 5000 سواری حاضر در اورمیه کرده سپس از آنجا به تبریز حرکت نمود.

پس از خارج شدن نادرشاه افشار از اورمیه ، فتحعلی خان به دلجویی از صدمه دیدگان افشار پرداخت و حقوق دیوانی به حدود 18 نفر از بزرگانی که کور شده بودند  برقرار کرد. میرزا جعفر ریش سفید طایفه ایمانلو(عبدالملکی ) را وکالت مالیه داده و میرزا جواد زرین قلم خوشنویس را مستوفی دیوانخانه نمود و شغل نظارت را به میران بیگ محمودلو داد.

مهدی خان افشار که قبلا به امر امیراصلان خان در ایروان زندانی بود بوسیله محمدحسین خان گرایلی حاکم ایروان آزاد و وی هم به اورمیه آمد و از طرف مردم اورمیه به حکومت شهر انتخاب شد و فتحعلی خان ارشلو را دستگیر وزندانی کرد. امیر اصلان خان به بهانة زندانی کردن فتحعلی خان به  اورمیه لشکر کشید ولی در جنگ با اهالی اورمیه شکست خورده به تبریز بازگشت. دراین جنگ فتحعلی خان که بنا به درخواست خود وارد جنگ علیه اصلان خان شده بود جان مهدی خان را نجات داد و مهدی خان  نیز از اقداماتش پشیمان شده تمام اموال فتحعلی خان و طایفه اش را به وی مسترد داشت.

Lozan antlaşması ve İran: Bir Nesturi soykırımı iddiası

Özet: Birnci dünya savaşı esnasında Osmanlı ordusu Rus ordusuna muteakip İran'ın kuzeybatısına ( Azerbaycan eyaleti) girdi ve bu nedenle Azerbaycan halkı istemeyerek savaşa girdi. 1915 ten 1919 a kadar bu bölge iki zıt gücün savaş meydanı oldu. Bir tarafta Osmanlı ve yerli Türk ehali karşı tarfta ise Nesturiler ; Ermeniler ve Rus ordusu. Bu bölgede Rus güçlerinin etkin olması nedenile hırıstıyan güçler etkin olan müslümanları soykırıma üğratmışlar. Savaş biter bitmez Osmanlı güçlerinin yardımıyla Ermeni- Nesturi güçleri bölgeyi terk etme mecburiyetinde kalmışlar. Bölgeyi terk edenler Ağa petros başçılığında şimdiki Irak'a gitmiş daha sonra İran'ın kuzey batısı ve Türkiye'nin doğu bölgesinden oluşan bir hayali memleketin kurulma taslağıyla Lozan konferansına muracaat etmişler.

 

Lausanne Treaty and İran: A claim of Nestorian genocide

Abstract: The Ottoman army during First World War after Russian military was entered the northwest of İran (Azerbaijan province) and Azerbaijan went to war reluctantly. From 1915 until 1919, this region was a battlefield of two opposing powers. On the one hand against the Ottoman Empire and the Turkish domestic and the other hand Nestorians, Armenians and the Russian army. Christian forces in this region was found effective in the Russian forces to be enabled Muslims exterminated . With the help of the Ottoman forces, the forces of the Armenian-Nestorian end the war as soon as they had to leave the area. Those who went to Iraq on the Lausanne conference try to establish a country in NW İran and west of Turkey.

 

 

 

 

Başlangıç:

1-    Azerbaycan bölgesi birinci dünya savaşı esnasında

Birinci dünya savaşı beşeriyet tarihinde dönüm noktalarından sayılmaktadır. Bu aşamada bir çok eski sistemler aradan kalkıp yeni sistemler kurulmaya başlandı. Büyük imparatorluklar da bu aşamada ortadan çıkarak ulus devletler kuruldu. İran özellikle onun kuzeybatısında yerleşen Azerbaycan eyaleti savaş alanlarından uzakta olduğuna rağmen stratejik olduğuna göre bölgede etkin olan Rus ve Osmanlı devletlerinin rekabet alanına çevirildi. Bu savaşta Azerbaycan ahalisinin çoğunluğunu teşkil eden Azerbaycan Türkleri Osmanlı yanlısı ve azınlıkta olan Ermeni ve Nesturi hırıstıyanlar ise Rus yanlısı oldular. Hırıstıyanların bu konuma girmelerinde Amerika ve Avropalı misyonerlerin rolu çok önemliydi. Birnci dünya savaşında bölge hırıstıyanları tarihi görevlerine yani müslüman yurttaşlarının aleyhinde olma işlemelerini yerine getirdiler. 1910 dan itibaren 1. Dünya savaşına kadar Azerbaycan Rusların işgalı altındaydı. 1915 den itibaren osmanlıyla Rusların savşları gergin duruma geldikten sonra Osmanlılar da Azerbaycan'a girerek Ruslarla savaşa girdiler ve sonuç olarak Azerbaycan istemeyerek savaşa girdi. 1916 ilk baharında Osmanlıların Azerbaycan'ı Ruslar elinden çıkarma çabaları Dilman muharebesinde sonuç vermedi ve Osmanlıların yenilmesile Azerbaycan'ın tümü Rusların eline geçti. Osmanlı arazisinden İran topraklarına sığınan Nesturiler Rusların yardımıyla silahlandırılıp yerli müslüman Türk halkına karşı kışkırtıldı. 22 şubat 1918 Urmiye üç günlük bir katliamdan sonra Nesturilerin eline geçti ve halk Nesturilere teslim oldu.  Nesturiler Salmas'ı da ele geçirmek istediler lakin 16 Mart 1918 de Nesturilerin manevi lideri Marşimon simko elile öldürüldü. Şubattan Temmuza kadar bölgede yapılan katliamdan yaklaşık 100 bin Azerbaycanlı kişi öldürüldü. Bu eylemlere karşın Osmanlılar Azerbaycanlıları Ermeni ve Nesturilerden kurtarmak amacıyla İran'a taraf yöneldiler. Osmanlı ordusunun karşısında dayanamayan Hırıstıyanlar İngilizlerin yardımıyla Salmas ve Urmiye'yi terk edip İngilizlerin işgali altında olan Irak'a taraf kaçtılar. İngilizliler onları gelecek plnlarında kullanmak için Bağdat'ın kuzeyinde Bakuba kentinde yerleştirdiler[2].

 

2- Paris sülh konferansı

1. Dünya savaşı bittikten sonra mağlup ülkelerin yönetimi için bir kaç önemli konferans tertiplendi. Bu konferansların biri paris'te gerçekleşecekti. Savaş esnasında İran'ın Avropadaki büyük elçileri bir kaç raporla bu gibi konferansların tertipleneceği yönünde haberler verdiler[3]. Paris'teki İran sefiri de bir raporda İran'ın kuzeyinde bulunan Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcüstan ülkelerin sınırlarının belli olacağı zamanlarda İran'ın da bir temsilcisi olacağını daoğal oalrak karşılamıştı[4]. Ama İran'ın bu konferansa katılmasınıa İngilizliler karşıydı[5]. karşı olma nedenlerinden birisi belki İran delegeseindeki İngiliz siyaseti karşıtlarının bulunması söylenebilmektedir[6]. İran delegeleri dış işler bakanı moşaverolmemalik, İngiliz karşıtı tanınan  moinolvozera ; Ahmet şahın eski özel öğretmeni zokaolmolk ten ibaret idi. İngilizlilerce bu delege tümüyle ingizli karşıtı olarak algılanırdı. Ayrıca İngilizliler tarafinden  İran'da başka güçlerin parmak yeri bulmamamaları istenilirdi ki İran delegelerinin Paris'e gelmelerile İran işleri yani İranı sömürmesi İngilizlilerin ellerinden çıkacaktı[7]. İran heyeti 17 Aralık 1918 de Paris'e taraf hareket edip 23 ocak 1919 da paris'e vardı. Ayrıca Nesturiler tarafinden de iki heyet paris'e gönderildi. Birincisi Amerika'ya okuma için gidenlerden başkası Petros başkanlığında Anadolu ve Azerbaycan'dan kaçan Nesturiler heyeti[8]. İran delegesi Paris'e varar varmaz bir bildir hazırlayarak kendi isteklerini şöyle özetledi:

 1- İran'ın siyasi bağımsızlığının korunması

2- savaşlar sonucu Ruslar ve Osmanlılara verilen arazinin geri dönemsi

3- savaş sonucu maddi zarara uğramalarının karşılanması

İran devleti bu istekleri özellikle toprakların iadesi konusunda Fransa'nın yardımına göz dikmişti[9] fakat Fransa bu isteklere sıcak bakmadı ve tamamile redd etti[10]. Ayrıca İran bu savaşa resmen katılmadığı için konferansa dahil edilmedi ama kafkaslar konusunda konferansta tartışılacağı durumda İran'ın da alınabileceğine karar verildi[11]. Bu konferansa Nesturiler de giremedi ve onların istedikleri toprak payı da sıcak karşılanmadı ama Nesturi delegasyonu ayrı ayrı isteklerin şöyle bildirdiler:

İlk başta muhtariyet daha sonra tam bağımsızlık. Bu ülke sınırları : Musul; Diyarbakırdan Van gölü kuzeyine kadar; İran Azerbaycan'nın batı bölgesi; Urmiye ve Salmas kentleri[12].

 Bu istek hem İran hem de Türkiye tarafinden kesinlikle redd edildi[13].

İran içinde konferanslarda olup bitenler merakla izlenirdi. Aydınlar ve özellikle Urmiye ve batı Azerbaycan'da yaşayan halk Nesturilerin eylemlerini endişe ve tediginlikle izliyorlardı[14]. Bu arada Ermeniler Ermenistan konusunda da çaba sarf ediyor hayali ülke konusunda tartışmalar olurdu. Ermenilerin fikrince büyük Ermenistan İran Azerbaycan'ı; şimdiki Ermenistan ve Doğu Anadolu'da ABD himayesi altında kurulmalıydı[15]. Bu özel konuda İran yararını Osmanlıya destekte gördü ve miletler teşkilatının kurulma arefesinde Anadolu konusu tartışılılırken Müslüman halkı çoğunlukta olan arazı Türkiye'ye verilsin diye bir öneride bulundu ki bu öneri yunanlıları bir hayli kızdırdı[16].

3       Lozan konferansı

Bu konferansta da İran içeriye alınmadı lakin Ermeniler ve Nesturiler kendi amaçları doğrultusunda çabalarını arttırmışlardı. Bu konferansa katılmak isteyen Nesturilerin bildirilerinde  gine Azerbaycan'ın batı bölgesi Nesturi toprağı olarak bildirilmiştir[17]. Nesturilerin talepleri Ermenilerin isteklerile birge İngilizlerin delegesi tarafından Lord Korzon'un hitabesinde 12 Aralık 1922 de resmen ortaya konuldu. İngilizliler defalarca Nesturilerden haklı olarak küçük müttefiğimiz olarak konuşmuştur. Bu meseleye de tekrar defalarca Türkiye heyeti karşı çıkıp Türkiye arazisinin bölünmez olduğunu vurgulurdu.

Nesturiler daha önce taleplerini remsen kasım 1922 'de Lord Korzon'a bildirmişlerdi. Bu mektuba ek olarak belgelerle Nersturilerin nasıl savaşa girdikleri ve bir kaç önemli şahıslardan alınan tasdiknameler ABD delegesine verilmiştir. İngilizlerin ısrarıyla konu 13 Aralık 1923 toplantısına sevk edildi ve nihayet tolantıda azınlık kavramının hukuksal tanımı tespit edildi. Türkiye'nin çabaları esasında İngilizlerle ilişkisi iyi olan Nesturilerin talepleri konferansta redd edilip küçük mütefiğimiz adı altında toplanan Nesturilerin durumu kötüye uğradı. Bu durumu anlayan Petros İngilizlerden el yüzerek birbaşa Türkiye'yle muzakereye girmek istedi. 6 ocak 1923 te İngilizlerin konuşmasında Ermeni ve Nesturilerin kötü durumlarından bahis ederken  Dr. Rıza Nur'un yanıtı isabetli oldu: muttefiklere yönelik , Bu adamların sefiliklerle yaşamalarına siz sebep oldunuz dedi.

Petros Nesturilerin tamamile mağbun olacaklarını anlayarak bir taslakta yine Nesturi ülkesinin kurulmasına ısrar ederek bu ülkenin kurulacağı halde İngilizlerin işgalinde olan Irak'la Türkiye arasında tampon bölge olarak olacaklarını vurguladı. Ama İngilizlerin ortadoğu siyaseti Nesturilerin aleyhine dönmüştür ve siyaset kulislerinde Nesturi devletinin kurulması durumunda Kürt devletin kurulmamasına sebep olmayacağını konuşulurdu. Nihayet Nesturilerin tüm çabalarına rağmen mağlup Türkiye istediklerini galip ülkelerine yedirdi[18]. Hiç bir toplantıda konuşmaya hak alınmayan İran da önemli olan topraklarının kayb etmemesinden hoşnut olarak derin bir nefes aldı.

 Zaman geçtikçe İran devleti bölgeden kaçan Nesturilere genel aff vererek yavaş yavaş multeciler Urmiye ve Salmas'a geri döndüler. Bir kaç sene sessizlikle yaşamayan Nesturiler yavaş yavaş normal yaşamlarına döndüler. Şimdilik İran'ın tümünde en fazla 20 bin kişi Nesturi kökenli ; Asori adı altında yaşamaktalar.

 

---

[1]  Araştırmacı- yazar: Azeran enstitusu başkanı; Urmiye; İran

[e-mail]

[2]  Bu konuda bakınız: Melikzade, Tohid,Güney Azerbaycan birinci dünya müharibesi illerinde- soyqırım, Bakı,2010

[3] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 444

[4] شماره سند 1546 کارتن 66 پرونده 7 به تاریخ 23  صفر 1337 نامه ممتازالسلطنه به وزارت خارجه ایران، گزیده اسناد ایران و عثمانی، جلد هفتم، ص: 832

[5] ایران درآستانه رویارویی با تمدن غرب

تاریخ مقام ایران_کتاب دهم_موسسه پژوهشی و مطالعات فرهنگی تابستان1375 تهران، 101

[6] اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص388

[7]اولسون، میلیام جی، روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، ترجمه حسن زنگنه، نشر شیرازه،تهران1380، ص389

[8] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[9] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 449

[10] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 451

[11] اخوان، صفا، ایران و جنگ جهانی اول ( مجموعه مقالات سمینار) ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، چاپ اول، 1380 تهران، ص 451

[12] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 98

[13] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 120

[14] انصاری، عبدالحسین مسعود، زندگی من و نگاهی به تاریخ معاصر ایران و جهان ، چاپ اول، ص 297

[15] انصاری، عبدالحسین مسعود، زندگی من و نگاهی به تاریخ معاصر ایران و جهان ، چاپ اول، ص 297

[16] زندفر، فریدون، ایران و جامعه ملل، تهران نشر شیرازه، چاپ اول 1377 ،ص 102

[17] Anzerlioğlu,Nasturiler: ankara 2000. S: 117

[18] Gabriele Yonan; Asur soykirimi. Erlo Sever.Istanbul. prence yayinlari; 1999 s: 98