مروری بر زندگانی علمی زنده یاد دکتر حمید نطقی تورکولوژ و پدر علم «روابط عمومی» نوین ایران

در این دنیای فانی چه بسیار افرادی که فقدانشان تنها یک خانواده را متأثر می گرداند و افرادی که وفاتشان تنها طایفه ای را متأثر می کند ولی کمند افرادی که فقدانشان بر حیات فرهنگی یک ملت تأثیر منفی گذاشته و موجب اندوه عمیق کل افراد جامعه می شود.بی شک دکتر حمید نطقی در سایه خدمات آگاهانه آکادمیک بسیارش برای زبان،ادبیات و فرهنگ آذربایجان در زمره ی این افراد انگشت شمار می باشد.

زنده یاد دکتر حمید نطقی در سال 1299 شمسی در شهر تبریز متولد شد.تحصیلات اولیه خود را در تبریز گذرانده و سپس جهت ادامه تحصیل به استانبول رفته به تحصیل در رشته حقوق تا سطح دکترا پرداخت. همزمان با تحصیل در رشته حقوق از توجه به مسائل فرهنگی آذربایجان و ترکان آن سامان غافل نشده و توانست از این امکان به وجود آمده حداکثر استفاده برده و به تحصیل شاخه های مختلف زبان ترکی آن هم بصورت کاملا کلاسیک و آکادمیک و علمی بپردازد. با توجه به  همین پتانسیل عظیم علمی بود که توانست شاخه زبان شناسی ترکی را در مجله وارلیق که می توان این مجله را اولین آکادمی علمی نوین ترکان آذربایجان نامید، در تهران پایه ریزی کند. وی پس از انقلاب با همکاری و فعالیت در مجله وارلیق توانست بسیاری از اندوخته های علمی خویش را در رشته تورکولوژی و زبان شناسی ترکی آذربایجان به نحو شایسته ای ابراز کرده و نسبت به تثبیت آنها در جامعه بحرانی ترکان اقدام نماید. این بحران فرهنگی که از اوایل حکومت ضد فرهنگی پهلوی در ایران شروع شده بود با پیروزی انقلاب اسلامی و انتشار مجله وزین فرهنگی وارلیق به رهبری دده قورقود زمان ما «دکتر جواد هیئت» اندکی تسکین یافت.

  وی پس از انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها برای اولین بار در تاریخ دانشگاههای تهران به تدریس زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی پرداخته و همزمان نیز از تدوین برنامه های دانشگاهی علم جدید «روابط عمومی» غافل نشده و ریاست کرسی ارتباطات دانشکده ارتباطات و علوم اجتماعی را تا سال 1362 شمسی بر عهده گرفت. بسیاری از سازمان های روابط عمومی وزارتخانه ها و سازمان های دولتی ایران یادگار این مرحوم می باشد به این سبب وی را پدر علم دوایط عمومی ایران می نامند.

زنده یاد دکتر حمید نطقی از نخستین شماره های مجله وارلیق در سال 1358 شمسی به تاریخ کهن زبان و ادبیات ترکی پرداخته و در مجله وارلیق شماره تیر – مرداد1358 ضمن بیان اوضاع فرهنگی آذربایجانیان تحت عنوان «زنگین یوخسول لار»/فقیران ثروتمند (اشاره به فرهنگ غنی ترکان آذربایجان) به تشریح پیشینه زبان ترکی از قبل از میلاد پرداخته سپس به مطالعه تطبیقی لهجه ترکی آذربایجان معاصر با تورکی 1500 سال پیش پرداخت. وی همچنین در این مقاله ضمن اشاره به تضییقات فرهنگی رژیم ضد بشر پهلوی علیه فرهنگ و زبان و ادبیات تورکی آذربایجان می افزاید:«ما ملتی نیستیم که دیروز خلق شده باشیم ما مالک فرهنگ و ادب غنی اجدادمان هستیم. دکتر محسنی ها، مستوفی ها، کسروی ها وسایر آریایی پرستهای رژیم پهلوی نمی توانند با همکاری چند فرزند ناخلف آذربایجان علیه هویت فرهنگی و زبان آذربایجان عمل کنند». وی سپس ضمن استقبال از انقلاب اسلامی در ایران که حیات معنوی تورکان آذربایجان را دوباره به ارمغان آورد خطاب به آریایی پرست ها و نخاله های رژیم سلطنتی   می نویسد:«این دفعه دیگر نمی توانید به جرم نوشتن به زبان تورکی و علاقمندی به تاریخ و ادب کهن آذربایجان به ما

مهر «کمونیست» و «پان تورکیست» بزنید.»

زنده یاد دکتر نطقی در شماره 5 مجله وارلیق(شهریور 1358) در پاسخ به نامه ای از دبیران آموزش و پرورش تبریز که خواستار حل تشتت درمسأله خط در نوشتار تورکی شده بودند ابندا به عنوان مقدمه از الفباهای زبان ترکی که در طی تاریخ مورد استفاده بوده اند نام برده سپس اصلی ترین دغدغه خاطر خویش را که همانا اصلاح الفبای عرب و تطبیق آن برای زبان ترکی بود را به اجرا در آورده، پس از چندین ساال مطالعه، تحقیق، بررسی و تجربه، الفبای اصلاحی را که «الفبای وارلیق» مشهور است طی یک مقاله مبسوط تحت عنوان «یازی قایدالاری» در مجله وارلیق آذر – دی1365 شمسی مطرح نمود.

وی در سالهای بعد نیز آنی از پرداختن به سابقه تاریخی زبان ترکی آذربایجان غافل نشده و بصورت کاملا آکادمیک و علمی به بررسی فونولوژی،مورفولوژی و لغات زبان تورکی در مقالات زیر پرداخت:

1 - یادداشتهایی درباره نحو ترکی.

2 - بررسی لکسیکولوژی لغات مصطلح در اشعار ترکی شهریار.

3 - بررسی پسوندهای کلمه ساز در ترکی که از بکرترین مباحث مربوط به لغات ترکی می باشد.

وی در مقاله های بعدی به تطبیق تئوری های نوین در موضوع فرهنگ و تمدن با فرهنگ غنی ترکان آذربایجان پرداخته سپس به تضییقات فرهنگی علیه ترکان در قالب مقاله «منشور شیطان» پاسخ میدهد.در این مقاله وی ابتدا به نظریه های نژادپرستانه آریایی پرست ها پرداخته و سپس آنها را نقد می کند.

زنده یاد دکتر حمید نطقی در شعر و شاعری نیز چیره دست بوده و اشعار وی از لحاظ لغات ترکی و تصویر سازی از طبیعت و خیال کاملا غنی بوده که بررسی این ویژگی های ادبی در عرصه مطالعات آذربایجان شناسی از اهمیت زیادی برخوردار است.مجموعه شعر وی تحت عنوان «هر رنگ ده ن» با تخلص «آیتان» Aytan نیز چاپ شده است.

زنده یاد دکتر حمید نطقی پس از یک عمر تلاش و کوشش در بسط آکادمیک زبان و ادبیات ترکی آذربایجان و علم روابط عمومی در 27 تیر 1378 شمسی پس از 75 روز بیماری در سن 79 سالگی دار فانی را وداع گفت. امید که زندگانی این پیر فرزانه سر مشق تمام جوانان علاقمند علم و دانش است.

نادیر شاه افشار دﯚورونده تورک دیل،ادبیات و کولتورونه بیر باخیش

ایندیکی خراسان افشارلاریندان اولان و بؤیوک اراضی ضبط ائده ن مودریک نادیرشاه اولدوقجا تورک ملی شعورونا مالیک ایمیش. او مقتدر افشار ائلی نین قیرق لی / قیرخ لی طایفاسیندان اولموش [2]بو کولتورلو ائل قوجاغیندا بسلنمیش، اونون تؤکنمز ملی تورک    مدنیتینده ن اولدوقجا یارارلانمیش دیر. افشار طایفالاریندان  بیری نین باشچی سی اولان آتاسی[3] امام قلی بیگ- ملی شعورلو آدام ایمیش . بو شعورا گؤره ایمیش کی اوشاق لاری نین آدینی "بیگتاش" و "بابیر" قویموش دور[4].

چاغداش عصیرده کی بیلگین لر صفوی حؤکومتی نی ملی تورک حؤکومتی کیمی          قیمت له ییرلر. چونکی بو حؤکومت هر طرفلی تورک مدنیتی ایله ایلگی لی اولموشدور. تورک دیلی قوشون و سارای دیلی اولوب، سیاح لارا گؤره او زامان  فرانسیز دیلی کیمی قیمت له نرمیش. سارای فرمان لاری تورک دیلین ده وئریلسه ده آنجاق بعضی لری"تاجیک" منش لر، بیتیکچی لری طرفینده ن فارسجا (دری) یازیلارمیش. صفوی شاهلاری ایسه تورک دیلی نی گئنیش لندیرمک اوچون تورک شاعیرلری نی حیمایه ائده ردیلر.

 

الیمیزده اولان قایناقلارا گؤره ایندیکی ایرانا حؤکم سوره ن افشار تورک لری ده هم صفوی حؤکومتی سیستمی نه اویوب هم ده امیر علیشیر نوایی نین قوردوغو"جاغاتای" مکتبینه ماراق گؤستریرمیش لر. بو ایکی تؤکنمز بولاق دان ایچیب فایدالانان نادیر شاه تورک دیلی نی یالنیز دانیشیق دیلی یوخ بلکه یازی- پوزو دیلی کیمی ده یر وئرمیش دیر. اؤرنک اولاراق نادیر شاهین منشی سی بؤیوک تورکولوق میرزا مهدی خان استر آبادی (اؤلوم 1161 ﻫ.ق ده ن سونرا) یازدیغی "مبانی اﻠﻠﻐﺔ" آدلی کتابیندا "تورکجه نین گرامری نی آچیقجا ایضاح ائتمیش آیری بیر ده یرلی کیتابی "سنگلاخ" دا ایسه تورکجه فارسجا سؤزلوک ترتیب ائتمیش و نادیر شاها سونموشدور. بو کتابین ده یرینی فارسلارین "برهان قاطع" کیمی قیمت له ین لر بو کتاب لاردا سؤزلرین داها آچیقلانماسی اوچون امیر علیشیر نوایی ده ن شعرلر گتیرمه گینی قئید ائتمیش لر[5].

افشار اوردوسو ایسه تورک سیستم لی اوردو کیمی  هؤرولموش، اساسا قوشون تورک سرکرده لرینده ن اولموش،تات/تاجیک ایسه تورکجه ده ن قوللانارمیش لار. قایناقلارا اساسا  او دؤورده اوردو فرمان لاری تورکجه سؤیلنرمیش قوشون یوروش زامانی "سورون –سورون"[6] دوشمان ایسه قاچان دا "قاچ-قاچ" و "نئیله ییم-نئیله ییم"[7] سؤیلرمیش. افشار اوردوسو عسگرلرینه ایسه "باش ده ن گئچن"[8] دئیه رمیش لر. بو سؤز ایندیکی ایران اوردوسوندا "سرباز" سؤزونه ترجمه اولوب دور.

نادیر شاهین تورکلوک شعوری

نادیر شاه اصالت لی بیر تورک سولطانی کیمی اؤز کیملیگینه گووه نیب بوتون تورک دب لرینه تعهدلو اولموشدور.او آذربایجان تاریخینده تایی چوخ آز اولان عموم تورک قورولتایینی قورموش، اؤز حؤکومتی نه خالق دان سس آلمیش دیر. او بو قورولتای دا اؤزونو تورک سویلو بیلدیره ره ک[9] سویونا گووه نمیش دیر.

نادیر شاهین فکرینی دویان اؤلکه قونشولاری دا اونو "تورک سولطان لاری نین بؤیوگو" آدلارمیش لار[10].موغان قورولتاییندا ایسه عموم خالق دیلی تورکجه اولموش دور. بو قورولتای دا اولان لارین بیریسی آبراهام گاتوغی کوس نادیرشاهلا گؤروشونو تام دقت له ثبت ائتمیش دیر. او نادیرشاهلا تورکجه قونوشموش دور. گاتوغی کوسون یازدیغینا اساسا "نادیر منی گؤرجه ک سئویندی دئدی:خوش گلمیسن خلیفه، یاخچی سن،چاق سن،یولدا آزار چکمیش سن،اشدان-زددان،چون بی اختیار کیشی سن ،چوخ دان گلمیسن؟"[11] سونرا نادیر شاه دربار باخانینا تورکجه تاپشیریق لار تابشیریب دئدی:" خلیفه یه یاخچی اوطاق وئر،یاخچی گؤزه ت، بیر یاخچی خوجه کیشی دور"[12]. نادیر شاهین سؤیله دیکلری چوخ اولموش آنجاق خلیفه نین قصوروندان یالنیز نئچه جمله بو اولوو تورک سولطانیندان قالمیش دیر.

نادیر شاه دؤورونده فارس دیلینده ایشلک اولان تورکجه سؤزلر صفوی دؤورو کیمی ، افشار دؤورو ایسه فارس دیلینه بؤیوک ائتگی لر بوراخمیش دیر. دئمک شخص آدلاری، اوردو سؤزلری ، معیشت سؤزلری و سایره تمورک کولتورونده ن فارس یازقی لارینا کئچمیش دیر.

بی باش، خاقان،مین باشی،ایلغار،قیزیل باش،یئنی چئری آقاسی، منجوق، قویمه، بهادور، سنور (سینیر،مرز)، گنج اوغلان، ارگنجی، کاواک، اوجاق، قیزغان، ساق-سول، آرخالیق، اؤلکه، بوسقو، توپوز، دیلماج، ساریق_ساغری)، صف پوزان، قره باغی(بیر نوع چکمه)، قلبیر، قره بوقرا(شکنجه آلتی)،قهیز،قین،قیزیل آلا،معرکه گؤزه ن(بیر نوع اسلحه)، موشک سوزه ن (بیر جوره اسلحه)، نارین قلعه،آتالیق، آغور، اوغوز، آق سقال، ایشیک آقاسی، اون باشی، اویماقات، ایناق، بیگلر بیگی،پیلاکات( تحفه لر)، ساخلو، سیقیناق، سورسات، قوریلتای،اردو، قره سوران،قراول، قلعه، قورچی، قور، قوش بیگی، قوشچی، قول لر آغاسی، کرنش، کشیک چی، گؤزچی، نسقچی، تمور قاپی(دربند)، شاباشاق، اون باشی، یوزباشی، مین باشی، قوللوقچی، گمی، چؤل، سولان، یئری ها یئری، تیل وس،

شخص آدلاری:توپوزخان،قورت،بیگتاش،بابیر،آق سونقور،آیدین،آتاخان، ارتوق ایناق، اردوغدی بیگ، ار قانون جی، اصلان خان، اوغورلو خان، آلب ارسلان، آلاهوئردی، اولوغ بیگ، انوش تیگین، قا آن، بالته بیگ، پلکا تیگین، بوداق بیگ، بایرام، طرخان، تورسون خان، توقتمیش خان، تیمور، قره قیتاق، داش تمور، دلاور اوغلان، ساروخان، سرماق بیگ، سلجوق، سوره بیگ، لاچین،آق بانو(روس امپراطوریسی، کاترینه نادیر شاه طرفینده ن وئریلن آد)[13]، جیغال اوغلی یولدوز خان،اوغورلو خان( هر ایکی سی نادیر شاهین نوه لری)

 

 

                      نادیر شاهین تورکجه نی یازی دیلی ائتمه سیاستی

نادیر شاه کئچمیش تورک سلطان لاری نین ترسینه تورکجه نی دانیشیق دیلینده ن چیخاریب یازی دیلی ائتمیش دیر. او تورکجه نی ده گرلندیرمک اوچون آتا باباسی ملکی اولان کلات قالاسی نین گیریش یئرینده تورکجه بیر کتیبه قازدیر میش دیر. آبیده هله ده خورا سانین دره گز شهری نین کلاتیندا دورور.24 بند ده ن عیبارت اولان بو شعرلر، بؤیوک بیر قایانین 15 مترلیگینده قازدیریلمیش دیر.خوش خط له عرب له عرب الیفباسی ایله قازان اوستانین آدی بللی اولماسادا،شعرلرین سؤیله ینی آبیده نین آلتیندا قازیلمیش دیر. اودا افشارلاردان اولان گول بون افشاردیر[14]. اونون حاققیندا معلوماتیمیز آزدیر آنجاق بیلیریک نادیر شاه ساراییندا اؤنملی یئری وارمیش.اسلامدان سونرا تورک تاریخینده هله تایی آز اولان بو کتیبه 57-1155نجی ایللرده قازیلمیش دیر.اینی ایسه بو شعرلر:

 

 

 

                                          هوالعلی الاعلی

                                      بسم الله الرحمن الرحیم

 

ابتدا  حمد  خدای  احد و  فرد  قدیم         

    قادر  لم یزل  و عالم  و  دانا  و حکیم 

او کی بو کون و مکانی یاراتوب قدرت ده ن    

               او کی بو بحر و بری خلق ایدوب شوکت ده      

ایکی  عالمده  اودور  بنده لره   یاور و   یار   

            حکمتینده ن    گؤرونور  بنده لره   مر  آثار  

خلق   عالم   هامی  محتاج  دور او  درگاهه        

        او ووروب  نور و ضیا کوکب مهر و ماهه

حمد حقده ن  سوره  اولدی  قلمیم نور افشان    

             بثنا    گستر ی   ختم   رسل    فخر  جهان

بنی  هاشمی    او   احمد  و  محمود  صفات        

         کیم  خدا ده ن  اوله  دایم له سلام و صلوات

آل  و  اصحابینه  هم   رحمت   بسیار  اوله            

      اوله  حق  یاوری  هر کیم  اولاره  یار اوله

حمد  حق  نعمت ده ن    سوره  با صدق  زبان       

            فرض دور   بنده لره  مدح  شهنشاه  جهان

او    شهنشاه     فلک    مرتبه    چرخ    سریر       

             شاه نادیر  کی  آدی تک   یوق مثل و نظیر

دیمک  اولماز  بو   شهنشاه   کی   اوله  پیغمبر

                  یا  مقرب   ملکی دور  اولوب  از نوع بشر

لیک چون قدرت حق ظاهر ایدوب بیش از پیش     

              نظر حق اونا هر کیمسه  دیسه حق ده یمیش

نسبت  ایله    شرق    و    فخر   اجاق    تیمور     

             حسب ایله  به  جهان  شاه شهان دور مشهور

مصطفی  خلق  و  مسیحا دم  و   یوسف طلعت     

               بو علی  دانش  و حاتم  کف  و لقمان حکمت

قابلیت له      اونا     وئردی     خداوند    کریم       

            تاج  و تخت شهی  و عدل و کرم خلق عظیم

مر  شرافت   که  دیسم  شاه   شهان دور  کامل     

              مرحمت ده ن  اونون  الطافه خدادور شامل

اعتقلدی     بیورور   او   شه     پاکیزه     نهاد     

              با قلمیش   صدق  خداونده  ایدرلر  بئیله  یاد

اله   گیرمز   بیله  دولت   به   سپاه   و  شمشیر    

              اوله   بیلمز   بیله  اقبال   به  فضل  و  تدبیر

سن  ویروب سن اونا بو سلطنت  و تخت و سپاه    

               سن ووروب سن اونا تاج و کمر و فر و کلاه

دولتیم    حافظی    سن سن     سنادور   اومیدوم         

        من  سنه   باقلمیشم   صدق    بودور  تاییدوم

دولتیم   منکرینی   سن  اویلاریک  خوار و ذلیل      

          دشمنیم  کورلوقونه   یاور  اول ای  رب جلیل

چونکه  صدقی بیله دور  حقینه  از روی   یقین       

           بو  سبب ده ن  اونا  الطاف  خدا  اولدی  معین

الینی    دوتدی   خداوند   جهان     قدرت ده ن       

             کامیاب   ائتدی   اونو  معدلت  و  شوکت ده ن

بخت  و  اقبال ایله  هئچ کیم   بیله   اولمز باقی   

                گون     کیمی   دولتینه   عالمه  روشن   باقی

شاخ   گل   نشوو  نما   بولمه نم     فیضینده ن       

            که بو اشعار اولب مدح سرا "گول بون" ده ن

 

 

نادیر شاهین تورکجه نی یازی دیلی ائتمه ده آیری بیر تدبیری ده قوتسال (مقدس) امام لارین ضریح لرینده تورکجه شعر یازماق اولموش دور."نشئه" تخلصلو میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی نادیر شاهین تکلیفی ایله نجف شهرینده قویلانان امام علی (ع) حرمی نین قاپی سی اوستونه بیر شعر یازمیش دیر. او جهانشاه (آذربایجان قره قویونلوسولطان لاریندان) اوولادلاریندان اولموش تبریزده بؤیوموش سونرا اصفهانا کؤچموشدور.ریاضیات دا اوغورلار قازانان عبدالرزاق تبریزی ،مازندران مستوفی سی اولموش آنجاق 1125 ﻫ.ق ده وفات ائتمیش دیر. اونون فوت تاریخینی تربیت 1158، ریاض اﻠﺠﻨﺔ ایسه 1188 قید ائدیب لر. شاعرین دیوانی تهران دانشگاهی نین کتابخاناسیندا 2935 نمره ده هله ده دورور. بو توپلوم دا 88 وراق وار، هر وراق ایسه 13 سطر تبریزده کی دیوان دا ایسه 2626 نومره ایله ساخلانیلیر. بو توپلوم دا 108 وراق واردیر.اینی ایسه اونون شعرلری:

 

 

 

شه جم حشمت دارا درایت،نادیر دوران             

            که تخت دولت جمشیده وارثدور جهان اوزره

برخشان لعل و عمان اینجوسین وئرمیش خراجینده      

    گونش تک حکمی نافذ متصل دریا وکان اوزره

چکیلمز کهکشانین یایی تک نقاش اگر چکسون   

            مثال قوت بازوی اقبالین کمان اوزره

بلند اقبال اولان اعدالرین هم سربلند ائیلر          

             مکرر ائیله میش دشمنلرون باشین سنان اوزره

عیار خالص اخلاصین ائدوب دور گون کیمی روشن  

      قضا جریان ائدوب فرمان کمان عز و شان اوزره

که لازیم دیر علی نین روضه پاکین طلا ائتمک       

       منور دور مقام مهر دایم آسمان اوزره

زهی نام همایون کیم یازاندا کاتب قدرت               

         گره ک طغرای بسم الله چکسونلر نشان اوزره

او کوکب کیم که افلاک جلالت ایچره انوارین         

         سالوب چرخ چهارم تن زمین اوزره زمان اوزره

اولور مرآت دینین صیقلی دولت بو اوزده ن دور          

   قضا تخت خلافت رسمین ائتمیش دور جهان اوزره

وجود تخت ایچون علت گره ک ناچار چار اولسون     

    مؤخر علت غایی اولور ظاهر عیان اوزره

سن اول کامل بها،دور گرامی سن که حقینده          

        دئمیش هر جوهر پر قیمت ناقص کمان اوزره

شها! بی اختیارم مدح شهنشاه دؤورانه                 

      بو یوزده ن دور مکرر ائیله ره م جاری زبان اوزره

دلیل شوکتی بس دور همین نام همایونی            

           معانی لفظ ده ن ظاهر اولوب لوح بیان اوزره

ده گیل دور کهکشان تسخیر ایچون عزم ایلیوب گویا  

       کهند همت والاسون آلمیش آسمان اوزره

ائدوب ایجاد ایچون صانع بو شاهنشاه دورانین      

           حصول مقصدین فرمانینه تژام جهان اوزره

رضا وئردی اونا سلطان روم اسکندر ثانی             

         که واجب دور دعای دولتی اسلامیان اوزره

زهی شوکت که گر کفارایله عزم ائیله سون رزمه     

     چکرلر  منت شمشیرینی باش اوسته جان اوزره

صلاح   دولتینی   ایسته یه ن    بغداد    والی سی    

       چالوب اتهام ایچون سعی ایله دامانین میان اوزره

او  صاحب جاه  کیم  ذکر ائتسه لر نام گرامی سین      

     ائدرلر  احمد   اسماعیلی   جاری   نشان   اوزره

بو  خیر امرین  مهیا   اولدی  چون  اسباب اتمامی        

   رضای    پادشاه   تاج  بخش     کامران   اوزره

زر  نابین   عیارین ائتدی اؤز اخلاصی تک شاهه    

       میر  نقد   جان  ایلن     معادل   امتحان   اوزره

ملائک   اوله یلر همدست   استادان   چابک دست      

      طلادان  آسمان   ایجاد   اولوندی  آسمان  اوزره

ضریح    اوزره   منور  گنبد    خورشید خاصیت      

     سانورسان    قبه یاقوت    احمد دور جنان اوزره

گؤیول  پرواز ائدوب  بیر طوق زرینین خیال ائیلر  

        که  آچمیش  بال  طاووس بهشتی  آشیان اوزره

مؤذن  بلبل  تسبیح خوان  و  صحن گول  شن دور        

   قیزیل گول دسته سی گلدسته لر باغ جنان اوزره

تمنای  سلاطین دور یوزین  سورتمک بو درگاهه      

     زهی رفعت که ایسته رصدردوشسون آستان اوزره

دئیرکن  عقل  ظاهر بین   منه شول قبه دور گویا    

       که  اولموش دور طلای  نابیله زرین جهان اوزره

جوابیم "نشئه"  اوله ی  مصرع   تاریخ  اوزره      

       ادب بیل مهر ساکن دور مطاف انس و جن اوزره

 

 

افشار دؤورونون باشقا شاعیر لریند ه ن بیری ده نادیر شاهین ایناقی(ندیم) "میرزا ذکی" (اؤلوم 1163ﻫ.ق) نادیر شاهین سیاستی داوامیندا تورکجه شعر توپلومو حاضیرلامیش دیر.9330 بیست ده ن عیبارت اولان بو شعر توپلومو تهران دا مجلس کیتابخا نا سیندا هله ده دورور[15].

 

 

 

 

---

[1]  [e-mail]

[2] -استر آبادی، عالم آرای نادری، 1/جیلد، ص5

[3] -ژان اوتر، سفرنامه، تهران 1363، ص 15

[4] - استر آبادی

[5] - صفا،ذبیح الله،تاریخ ادبیات در ایران ج5 : چاپ هفتم تهران 1371 ، ص394

[6] - استرآبادی، ص 42

-[7] استرآبادی، ص 132

[8] - استرآبادی، ص 310

[9] - استرآبادی، ص 450

[10] - استرآبادی، ص 460

[11] - سپنتا،عبدالحسین،منتخباتی از یادداشتهای ابراهام گاتوغی کوس، تهران1347، ص 24-25

[12] - همان،

[13] - استرآبادی، ص 460

[14] - لارودی،نورالله،زندگانی نادیر شاه پسر شمشیر،انتشارات ایران زمین چاپ دوم 1370 ص 294

[15] - استرابادی،ΙΙج .ص926

درباره کتاب آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق دکتر ملک زاده

تصمیم گرفته ام وقتی کتابی میخوانم ( که متاسفانه همانند اغلب هم میهنان عزیز با این کار کمی غریبم ) اشاراتی از این کتاب و کتابنامه ای از ان در وبلاگم درج کنم. فکر میکنم هم از بابت معرفی کتاب و نیز درج چکیده ای از مطالب آن کار خوبی باشد و گامی هم باشد در بهتر کردن فرهنگ کتابخوانی.

 

سالها پیش و زمانی که بچه بودیم والدین مان وقتی میخواستند مارا بترسانند میگفتند جیلوها می آیند مواظب باشید! و این کلمه مترادف با جنایت و مرگ و نفرت در منطقه بود. ساعتهای مدیدی می نشستیم پای شنیدن حکایتهای تلخی که خدا بیامرز پدر بزرگم ( علیشاه آقایی زاد ) از جنایتهای جیلوها و اکراد یاغی  در سالهای دور تعریف میکرد. حکایت 8 سال زندگی سخت و مشقت باردر قلعه کاظم داشی به همراه همه اهالی روستاهای اطراف ، و مبارزه و مقاومت سرسختانه به رهبری کاظم خان فقید و چه بسیار تلفات و فلاکت و بد بختی هایی که از بابت این همه در بدری و کشت و کشتار گریبانگیر مردم منطقه شد.

 

 

خاطرات مذکور همیشه برایم ملال آور بود مخصوصا زمانهایی که به قلعه مذکور می رفتم احساس بسیار نزدیکی به اتفاقات آن دوران پیدا می کردم. متاسفانه منابع خیلی نادری از این وقایع منشر شده و من همیشه مایل بودم اطلاعات مناسبی از تاریخ منطقه مطالعه کنم. کتاب تاریخ هجده ساله آذربایجان نوشته مورخ و نویسنده  فقید احمد کسروی اگر چند بسیار خلاصه، اشاراتی به این اتفاقات کرده است.

 

 

تا اینکه همکار گرامیم آقای ناصر حضرتی کتابی بسیار جالب و تقریبا در حد خود کامل از همه اتفاقات آن دوران برایم امانت داد. عنوان کتاب : آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق نوشته آقای دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی بوده که به تاریخ 1386 چاپ دوم آن توسط انتشارات هاشمی و نشر اختر تبریز به زیور طبع آراسته شده است.

 

 

آقای ملک زاده در این کتاب 226 صفحه ای بصورت روزشمار و مستند به همه وقایع ریز نود سال پیش منطقه بویژه ارومیه و سلماس اشاره و مظالم و فجایع تحمیل شده و غیر قابل باور و سبعانه جیلوهای تحت رهبری مارشیمون و برخی اکراد یاغی تحت رهبری سیمیتقو اشاره کرده است.

 

 

با توجه به علاقه ای که به این مبحث داشتم و آگاهی قبلی خود ،کتاب را در عرض چند روز مطالعه و از عمق فجایع و کشتار چند ده هزار نفری و قتل عام های شهر ها وروستاهای منطقه بسیار متاسف شدم. در این کتاب تاثیرات منفی و خانمان برانداز ناشی از جنگ جهانی اول و نبرد بین دولت عثمانی با دول روس و انگلیس بر کشور ما و بالاخص شهرهای ارومیه و سلماس و روستاهای آنها  مورد بررسی و وقایع نگاره شده است. برای من آنچه قابل توجه بود اهمیت منطقه برای دول متخاصم در نخستین جنگ ویرانگر جهانی و حضور قوی و تسلط بی چون و چرای نمایندگان روس و انگلیس و ایالات متحده در شهر ارومیه در یک قرن پیش بود.و آنچه بیشتر من را به تاسف واداشت و به حال مردم آن زمان و مظلومیت شان تاسف خوردم ، بی توجهی و ضعف مفرط دولت مرکزی و به تبع آن نمایندگان دولت در منطقه بود که باعث میشد در هر دوره یک گروه متشکل چند صدنفری یا هزار نفری براحتی در منطقه جولان دهند و جان و مال و نوامیس مردم را به تاراج ببرند و عموم مردم تنها کاری که از دستشان بر می آمد بست نشستن در کنسولگریها و یا پناه بردن به مساجد بود نظرات ( نظر بدین )             لینک     یکشنبه، 30 دى، 1386 - قنبر آقایی زاد

http://biidmeshk.persianblog.ir/1386_10_biidmeshk_archive.html

Jiloluq or the Genocide of Azerbaijanis by Armenians

          Since the 1850s foreign missionaries used Christianity as a pretext and entered the region of Azerbaijan in order to orchestrate Christianity. Despite their activities being with philanthropic intentions at first, it was clearly revealed in wartime how philanthropic they were! During the First World War the Armenian and Nestorian inhabitants of the Ottoman Empire committed treason by going to war with their own state. Losing war, they took refuge with the Russian army then present in southern Azerbaijan. Hundreds of thousands of Armenians and Nestorians took refuge in Urmia and Salmas. Naturally, providing these warlike highlanders with shelter and food and drink was not so easy in wartime. According to that time’s historians and remaining people, the people of Azerbaijan were never frugal in providing them with any kind of help and shared their bread with them on rough days. Having been adherents of Russia, the US and the UK, i.e. the Allies, Azerbaijani Christians now became dominant in Azerbaijan. Christians plundered the villages, caravans and bazaars every day. In the aftermath of the 1917 Russian Revolution, Russians wanted to vacate Azerbaijan, having withdrawn from the war. The withdrawal of the Russian army from Azerbaijan meant the entry of the Ottomans into the region. For this reason, the Americans and English thought of setting up the Christian army. Their weapons, too, were going to be provided by the Russian army, and their police and officers by the English, French and Russians. In January 1918 the Russian army and the Christians ransacked and burnt the bazaars of the cities of Urmia, Salmas and Khoy. The Allies equipped the Christians in 4 regiments composing of 4 artillery battalions, 300 horsemen and a battalion of machine guns (a gun that fires 100 bullets per minute). The commander-in-chief of this army was colonel Kozmin of Russian origin. The expenses of the army, too,  were paid 20,000 francs by the French and a sufficient amount by the English. Some person named Mr. Shedd, one of the missionaries residing in Urmia at that time, suggested that the people of Urmia should be in this organization too, but Urmians declined the offer. Christians had occupied all northern regions of Urmia prior to the civil war. In February 1918 Christians established a police force in Urmia in order to control the people. Every day pillage and murders were committed on the streets and markets of Urmia by the Christians (the local people called them Jilo since a number of them had come from around the Ottoman Jilo mountains). The first signal of the Muslims massacre started with murdering virtually 50 Urmians on 20th February 1918. Although the police rescued the murderer Jilos, Ijlal ol-Mulk, the governor of Urmia, sent out a note to all foreign countries’ consuls and real ruling powers of Urmia. But the note did not work, and from 22nd February the three-day massacre of the people of Urmia by the Christians started. Gunshots and booms of cannons were heard everywhere. Fire and smoke were seen from all sides. Shrieks and groans of children and women came from everywhere. The Jilos had mercy on nobody. At least 20 thousand people of Urmia were slaughtered in this three-day massacre. In Fabruary 25 the disarmament of the Mulims began. Within 48 hours they divested all the Muslims of their arms. The arms were given to the Jilos. Accordingly, the west of Azerbaijan came into the Jilos’ possession. After the occupation of Urmia the Christians decided to seize the city of Salmas in the north of Urmia. Mar Shimun, the leader of the Jilos, went to Salmas. There, he decided to meet the Kurdish headman, Simiko, by order of the English. He got an appointment at Kohneshahar in the vicinity of Salmas on 16th March. In this meeting Mar Shimun requested cavalrymen from Simiko in order to capture the whole Azerbaijan. Simiko gave an affirmative answer too. But shortly after  the agreement, on 16th March 1918 Simiko’s partisans murdered Mar Shimun together with his attendants. Having heared about these events, the Jilos razed Salmas, Urmia and Kohneshahar to the ground and murderd the remaining Muslims within a few days. The Muslims embarked on the 21st March festivities of Noruz, facing massacres. The Jilos besieged the castle of Qahramanlu near Urmia on 1 April 1918 and murdered all its people. On 3 April 1918 they seized Salmas once more and slaughtered a large number of the residents. Hundreds of Azerbaijani people were murdered every day. On the 2nd of June the governor general of Urmia, Azim ol-Saltane, was murdered. On 28 June 1918, the castle of Askarabad was besieged and all its residents were killed. On 21 June, the Armenian committee member Andranik besieged the city of Khoy. His intention of besieging the city of Khoy was to join the Jilos and English in the south. But he did not succeed and was defeated. They fled to Yerevan suffering hundreds of casualties.

With the Ottomams dispatching troops to Azerbaijan, the Jilos gradually left Salmas for Urmia. The English had a big role in this withdrawal. They had ordered the Jilos to move to the barracks of English forces in the south. Finally Azerbaijan was rescued from the Jilos. Since the moment the Ottomans had entered Urmia and Salmas they were welcomed by the people with open arms.

Domination of the Armenians and Nestorians in the west of Azerbaijan took six months. During these six months at least 150,000 Azerbaijanis were massacred, fields were despoiled, villages were ravaged. And the impressions of this horrific massacre remained indelible for years.

---

[1] Reachercher, author [e-mail]

 

I.dünya savaşı süresinde: İrevan’da Ermenilerin Türklere yaptıkları soykırımdan bir belge

Bilindiği gibi İrevan kenti ve vilayeti tarihi Azerbaycan arazisi bünyesindeydi. 1828 Türkmançay antlaşması esasında bu vilayet Nahçivanla birlikte Rusya’ya verildi. Bu seneden itibaren Rusya’nın teşebbüsleriyle Osmanlının doğu vilayetlerin ve Güney Azerbaycan’dan dağınık olarak yaşayan Ermenileri bu bölgeye göçtürüldü.general simino Azerbaycan valisi ve kaçar şahının veliahdı Abbas mirza tarafından bu göçlere nazır olarak görevlendi[2].onun yazdıklarına göre Ruslar yerli Ermenileri zorla göçtürmeye mecbur ediyordular göçmek istemeyeni parayla aldatıp yine Rusların işgal ettikleri bölgeye gitmek istemeyenleri saldatların kamçı gücüyle İrevan ve kara bağa  göturuyorlardı.[3]siminovun raporuna göre Ruslar bu göçlere hazırlıksız teşebbüs ederek bir çok Ermeni muhaceretin ilk yıllarında alcık ve hastalıktan helak oldu[4].Resmi Rus belgelerine göre İrevan’da 1828 senesinde 1807 ev Türk(7331 kişi) 567 ev Ermeni (2369 kişi )yaşamaktaydı.[5]Yine hemin belgelere esasen bu seneden itibaren bölgede Ermenilerin nüfusu bir hayli artış göstermektedir.1829 senesinde Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan ve Nahçivan vilayetlerinde nüfusun yüzde 80 i (yaklaşık 93,000 kişi) Türkler kalan ise Ermeniler oluşturmaktaydı.[6]Hemin kayıtlara esasen 1828 senesinden itibaren 20,000 Türk kaçar devletine bağlı idari ve ordu mensupları dahil Türkmençay antlaşmasınca bölgeyi terk ettiler.Bu yerli halkın çoğu Güney Azerbaycan da sakin oldular.Bu muhacirlerin çoğus halada İran’da İrevani soy  adını taşımaktalar.

1823 yılında Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan’da Türklerin nüfusu 82373 kişi Ermeniler ise 82377 kişi olarak çoğunluğu elde etmiş bulunundular.Anlaşılan Ermenilerin nüfusu bu dört senede Simino’nun raporlarına karşın 4 kat artmıştır.Önce dediğimiz gibi bu Ermeniler Anadolu’nun doğusunda ve Güney Azerbaycan(İran)da dağınık halde yaşayan Ermenilerden toplayarak bölgede iskan ettirilmiştir.Ermeni tarihçi H.Parsdermaciyan da bu noktayı onaylayarak yaklaşık yüz bine yakın Ermeninin Osmanlıdan İrevan’da yerleştirmekten açıkça konuşuyor[7]. Ruslar tarafından Ermenileri yerleştirmeye albay lazarov tayin edilerek Ermeniler beş sene vergide muaf tutuldular.[8]

Bu olaylardan sonra İrevan’da Türklerin zıddına nüfus dengesinin bozulmasına karşın yirminci asrın başlangıcına kadar bu denge Türklerin lehine oldu.Fakat 1905 den itibaren Rusların kışkırttığı Ermeni-Müslüman savaşları sonucu İrevan bölgesinde Türkler mağlup oldular,oysa Baku ve Nahçivan’da Türkler galip geldiler. [9]Bu olaylardan sonra mağlup olan bölgeler hemişelik  olarak Azerbaycan Türklerin elinden çıktı.

Malum yirminci asrın evvellerinden itibaren Daşnakların Haydatı olan büyük Ermenistan’ı gerçekleştirmekte olan çabaları arttı.Hazar denizinden kara deniz ve ak denize kadar kapsayan hayali Ermenistan arazisi hemen hemen her zaman Türk yurdu olan Azerbaycan’ın tamamını  ve Anadolu’nun doğu bölgelerini kapsamaktadır.Onların Türkler karşı eylemleri sadece Azerbaycan’da sınırlı kalmadı 1914 den itibaren Ruslar başta olmak üzere Dinden dolayı sair Avrupa devletlerinin desteklerini de kazanarak Osmanlı arazisi dahilinde Osmanlı devletine  yönelik silahlı eylemlere girdiler ve yüzler bin Türkü şehit ettiler.Osmanlı ise bu eylemler karşın tehcir fermanını çıkarmaktan başka çare bulamadı.

İran Azerbaycanına gelince bölgedeki Ermeniler ve Asuriler Rus va Amerikalılar yardımıyla Urmiye,Salmasda 150.000 Türkü sadece bir hayali Ermenistan kurmak içim  katl ettiler.[10]Bu olaylar Azerbaycan’da celoluk denir.[11]

İrevan vilayetine gelince Bu bölgede Türklerin durumu daha da berbat idi.Sözde müstakil Ermenistan devleti kurulduktan sonra Türklerin soy kırımı planlı olarak bu defa Ermenistan devleti eli ile gerçekleşti. kaynaklara göre sadece İrevan vilayetinde 211 Türk köyü yakılıp Ermeniler tarafından 300,000 Türk şehit oldu.[12]bir kısmı da emniyetli sayılan Gence ve Tebriz kentlerine taraf harekat ettiler.Bu katliam sırasında İrevan halkı soykırımdan kurtulmak için bölge devletler  mektuplar yazarak istimdat dilediler.Belki ilginç nokta şu ki İrevan Türkleri Ermeni hakimiyetini kabul etmeyerek ,yazdıkları bu mektuba esasen,”Ermeni hükümetinden ayrılıp ve bir teşkilat sayesinde kendilerini müdafie ve muhafıza etmeğe muvakkati olarak muvaffak olmuşlar.”[13]Bizce bu önemli nokta tarihçiler tarafından araştırılmalıdır.

 ne yazık ki bölge o kadar karmaşık bir duruma girmiştir ki yardım harayına kimse yanıt veremedi ve yüzler bin soydaşımız akrabalarımız namertçe şehit oldu.Türk yurdu İrevan ise yeni kurulmuş Ermenistan cumhuriyetinin başkenti ilan edildi.

Elimizde olan bu mektup T.C devlet arşiv müdürlüğünce Azerbaycan devlet arşivlerinden alınıp Ankara’ya getirilmişti  20 köyün vekilleriyle yanı sıra İrevan muhacirleri vekilleri tarafından yeni kurulmuş Azerbaycan cumhuriyetinin kabinesine hitaben yazılmıştır. yazı Azerbaycan Türkçecinde , Arap alfabesinde ve tarih 12 zihacce 1337(8 Eylül 1919 )ni gösterir.Bu mektup 18 teşrin evvel 1919 da Azerbaycan hükümetine varmıştır. 171 numarada kayıtlı olmuştur.

 

Mektubun metni:[14]

 

Azerbaycan hükümetinde vezirler şurasına

 

Umum İrevan guberniyasında yaşıyan müselmanlar terefinden bir meruze ye acizane .

Avropa muharibesi başlanandan imdiye geder bura muselmanları felaketli günler keçiriyorler.keçmişleri ve müqeddesate diniye ve milliyemizin daşnaqlar terefinden gayet derece de müzmehil olub ve ırz namusumuzu hetk olunmaqını bir derece evam ve sade dil cemaet nezerlerinden feramuş kimi olmuşdular.Yüzden ziyade köylerin ehalisi yıxılmış divarların dibinde azca mehsulatlarını toplayıp imrar e hayat etmelerine güman edir idiler.

Birden bire daşnaq hükümetinin alçaq ve rezil memurları terefinden ax saxlı,qalın,eurmelu,içmiyadzin,gırxbulax,dereçiçekmahalları ve İrevan mahalında olan muselman köyleri paymal olub hansıke keçenlerde yol verilib bir günlük azuqe ve bir köhne xirqe pare ile köyden dışarıya çıqmaqa imkan olurdu lakin imdi ölen ve bir derece ismetli ve heyalı düşmene meruz qalan çocuq ve qadınların başta yüzlerce kişileri dutduqda qoyun kimi başlarını kesirler.Bundan elave heyvan surulerine muşabih divarların dibinde ve güneş qabağında meyvecat qırıntıları ile teeyüş edirler.İnsaniyet qiyafesi pozulmuş dehşetli menzereler teşkil edirler .

qalıb 20 köylerden ibare zengi basar köyleri hansıke yüz elli köylerden ibaret qaçqınları ke bir kütleye ezime dir,onların penahidır.Gine daşnaqlar bu köyleri mehv ve paymal etmek istiyor.İslamiyet ve insaniyet namine yüz elli köyden ibaret bir kütleyte ezime ile beraber bu igirmi köy ehalisi vekilleri cem olub kendilerini muhafize etmek üçün bir mudafieye milliye heyeti teşkil edib ve Ermeni hükümetinden ayrılıb ve bir teşkilat sayesinde kendilerini mudafiee ve muhafize etmek muveqqeti olaraq muveffeq olmuşalr ve zeyif sesle umum demokrat cemaetine ve Azerbaycan hükümetinde vezirler şurasına muavinet ellerini uzadıb yardım dileyirler.Her nehvile olursa olsun bizim muhafizemize tedabire lazemeler ittixazında bulunmaqlarını bildirib ve bizi tehte himayelerine alıb daşnaqların zulm ve cefasına daha bundan sonra yol vermemelerini insaniyet namine istirham ediyoruz.Hergah tezlikle merhemet ellerinizi uzadıb bu mezlum ve mesum çocuqlar istiğase ellerine qovuşdurmazsanızsa yüzminlerce nufuslar mehv olar.

12 zihecce 1337[15]

 

 

Qereqışlaq qeriyesinin[16] vekilleri  :

 

1-Meşedi Mehemmed bağır…..

2-Mustafa……..

3-………………..

 

Şorlu Demirçi vekilleri:

 

4-……….

5-………….

 

 

Yuxarı neclu qeriyesinin vekilleri:

 

6-Hacı Receb hacı memmed oğlu

7-Meşedi memed Bağır hacı ibrahım xelil oğlu

 

Aşağı Neclu vekilleri:

 

8- Kerbelayı memed Ali hacı Abdıllah oğlu

9-Meşedi hüsen Aliuof

 

 

Donquzken qeriyesinin vekilleri :

 

 

10 Hacı Ali akber hacı…….[17]oğlu

11- Meşedi mahmıd maşedi mehammed cefer oğlu

 

Hacı İlyas qeriyesinin vekilleri :

 

 

12-Hacı zeynal hacı selah oğlu

13-Kerbelayı Abas meşadı velı oğlu

 

Gök gümbet qeriyesinin vekilleri:

 

14- Meşedi celil kerbelayı gefur oğlu

15-Hacı Mustafa hacı Ali oğlu

 

Arbat qeriyesinin vekilleri:

 

16-Zeynel malla mehemmed oğlu

17- Şeban kerbelayyı ismayıl oğlu

 

 

çarbağ qeriyesinin vekilleri:

 

18-hacı heyder hacı Meherem oğlu

19- Mehemmed meşedi hüsen oğlu

 

 

Şurlu mehmandar qeriyesinin vekilleri:

 

20-hacı seyid Ali mir gafar oğlu

21-Meşedi……hacı Abbas oğlu

 

 

 

Çobankere qeriyesinin vekilleri :

 

22- mesum hacı hesen pğlu

23-Hesen hacı qasım oğlu

 

 

xaçaparaq qeriyesinin vekilleri:

 

24-Kerbelayı Ali hacı Hesen oğlu

25-Mehemmed baba oğlu

 

Qarqa bazar vekilleri:

 

26-27- oxunaqlı deyil

 

Ulu xanlu qeriyesinin vekilleri:

 

28-Kerbelayi İskender …..necefoğlu

29-kerbelayi Qenber ….

 

 

Servanlar qeriyesinin vekilleri:

 

30-veli…..

31- …………..

 

 

 

Reyhanlu qeriyesinin vekilleri:

 

32-ali meşedi ilyas oğlu

33-Kebelayi Hesen Ali oğlu

 

Hebelkend vekilleri:

 

34-Ali hüsen …. Oğlu

35-Kerbelayi Abas fexre adem

 

Seyit kend vekilleri:

 

36-Hesen kerbelayi Hesen oğlu

37-……………….

 

İlxi qorux vekilleri :

 

38-…….

39-Esed Memmed oğlu

 

Sarıcalar vekilleri :    

 

40-……..

41-……….

 

 

 

Umum Aralıq ve baş kend vekilleri:

 

42- Hesen

43-Meşedi ………

 

umum muhacirlerin vekilleri Alixan İbrahım xelilzade:Malik

---

[1] Araştırmacı , yazar [e-mail] 

[2] İttihadiye,mensure,mir Mehemmet sadik,seid,General simino der xedmete İran e esre qacar,tahran,1996,s:55

اتحادیه، منصوره، میر محمد صادق، سعید، ژنرال سیمینو در خدمت ایران عصر قاجار، تهران ، 1375، ص: 55

[3] -A.K. s:94

[4] A.K;s:94

[5] -Serdariniya,Semed;İrevan müselmanlar yurduymuş,Tehran,2001,s90

صمد سرداری نیا، ایروان یک شهر مسلمان نشین بود، تهران،1380،ص: 90

[6] A.K;s:91

[7] -Psdermaciyan,Herand,Ermenistan tarihi,tercüme eden,kazi,Tahran 1987,s:367پاسدرماجیان، هراند، تاریخ ارمنستان، ترجمه محمد قاضی، تهران 1366، ص: 367

[8] - A.K,s:367

[9] Sedariniya,s:130 سرداری نیا، ص: 130

[10] Melikzade,Tohid,SalmasIn on bin senelik tarihi,Salams,1999,s:189 ملک زاده دیلمقانی، توحید، تاریخ ده هزار ساله سلماس و غرب آذربایجان، تبریز، 1384 ، ص: 189

[11] Bu olaylara kısa bir bakış olarak bakınız:

MELIKZADE,Tohid,Azerbaycan dergisi ,sayı    ,ocak 2001,s 21

[12] Serdariniya,s:147 سرداری نیا، ص؟ 147

[13] -Bu cümle metnin içinden alınmıştır.

[14] -metin içini  hiç değişmeden yalnız alfabe değişikliği yaptık

[15] -8 Eylül 1919 senesine deng geliyor

[16] Geriye köy demektir.

[17] -noktalı olan yerlerde adlar okunaklı olmamıştır.