عرب دیلى، عرب الیفباسى ، عرب فیکیر ایدئیالارى بیر سؤزله دئسک عرب کوْلتورو، عرب لرین اسلام دینى نى قبول ائتدیک ده ن سوْنرا بوتون آسیا ـ آفریقا یا ائله جه ده تورک توپلومونا یاییلمیش دیر. یاییلما سبب لرینده ن اؤنملى سى عرب کؤلتورون اسلام دینى نین حمایه سى نى قازانماسى اوْلموشدور. اوْ زامان یئنى مسلمان اوْلانلار عرب الیفباسى ایله یازیلمیش قوتسال ( مقدس ) قرآن لا اؤنس توتوپ اوْنو منیمسه میش لر. قرآن و عرب کؤلتورونون یاییلماسیندا ایکینجى خلیفه، عمر خطاب چوخ امک صرف ائتمیش دیر. عرب عالیمى ابن خلدون اؤز کیتابى « مقدمه » ده بو موضوعیا اشاره ائتمیش دیر[1].
اسلام ایدئولوژى سی له سیخ علاقه ده اوْلان عرب کؤلتورو، اوموى لر زامانیندا تورکوستانا چاتسادا[2] آذربایجانا بو مدنیت 18 نجى هجرى ایل ده ( 639 م ) یئتیرمیش دیر[3]. عربلر آذربایجانى فتح ائتدیک ده ن سونرا اوْرادا قالماییب آذربایجان دان دؤنموشلر. 21 قمرى ده ( 642 م ) عمر، "عوتبۃ بن فرقد و بکیربن عبداله"ى آذربایجانا گؤنده ریر. عرب اوْردوسو همدان و موصل یوْل لاریله گلیب آذربایجانى یئنى ده ن ضبط ائدیر[4] آنجاق عرب حاکیمیتى 25 قمرى ایله ده ک تثبیت اوْلماییر. بو ایل ده ( 646 / 25 ) ولید آذربایجان عوصیانینا قارشى چیخیر[5] و بئله لیکله آذربایجان عرب حاکمیتینه کئچیر. عرب حاکمیتى ایسه "اورمیه، تبریز، اردبیل، مراغه، دوین، دمیر قاپى دربند" وساییر شهرلره عرب طایفالارینى کؤچوردور[6] و بئله لیکله زامان زامان آذربایجان تورکلرى عربلرله یاخین دان تانیش اوْلورلار.
آذربایجان ضبط اوْلدوق دان سونرا آذربایجانین شمالیندا یئرلشن خزر تورکلرى ایله عربلرین کشمکش لرى باشلاییر[7]. آنجاق خزر تورکلرى مسلمان لیغى قبول ائتمه ییب بلکه اسلام و حریستیان لیق طرفینده ن رسمیتله قبول اوْلونان یهود دینى نى قبول ائدیرلر. بو گون آراشدیرمالار گؤستریر کى دونیا یهودى لرین چوخو تورک کوکنلی دیر سامی ده ییللر[8].
X اونجو عصرین بیرنجى یاریسندا اؤچونجو قاراخانلى حاکیمى" صاتوق بوُغراخان "مسلمان اوْلدوق دان سوْنرا اسلام دینى اورتا آسیادا رسمى دین اعلام اوْلور[9]. بئله لیکله "اویغور و ایرتیش چایى" شمالیندا قالان تورکلرده ن باشقا بوتون تورکلر مسلمان اوْلوب اونو منیمسه ییب اوُغروندا جان لارینى وئریر، غازى اوْلور، کافیرلر حتى اؤز سویداشلارایلا ساواشیرلار. بیز بو اوْلایین عکس صداسینى "دده قورقود و ماناس" دستان لاریندا دؤنه دؤنه آچیقجا گؤروروک.
بئله لیکله عرب کؤلتورو اسلام دینى ایله بیرلیکده تورک کؤلتورونه وارد اوْلوب تئزلیکله اؤزونه یئر ائله دى. بعضاً ده عرب کؤلتورو اسلام دینى نه دایاناراق تورکه عایید اوْلان دب لرى، سؤزلرى، اینام لارى، ایدئالارى کنارا ووروب، اوْنلارین یئرینه اوز اثرلرینی اوْتورتدو. میثال اؤچون اوغوزنامه لرین اسلام دان اؤنجه و اسلام دان سونراکى متین لرینه باخمالى ییق. آذربایجان و ائله جه ده بوتون اسلام دؤینا سیندا یوز ایل لر بوْیو یازى دیلى عرب دیل و الیفباسى اوْلموش دور. "فاراب" لى "ابونصر محمد بن طرخان بن اوزلوق فارابی"، "ایبنی سینا"، "ابوریحان بیرونى"، "زمخشرى"، "محمد شهرستانى"، مشهور عرب دیلى عالیمى "فاراب لى اسماعیل جوهرى" کیمى بؤیوک عالیم لر، تورک اوْلمالارینا باخمایاراق اؤز اثرلرینى عربجه یازمیش لار. آذربایجان شاعرلرى ده بو دؤورده اؤز اثرلرینى عربجه یازمیش لار.
قئد ائتمک لازیم دیر دؤنیادا یالنیز تورکلر اؤزگه دیل ده یازیب پوْزمامیشلار آیری میلتلر ده اؤزگه دیل ده یازیب پوْزموش لار.
اؤرنک اوچون اینتیباه دؤورنده مختلف دیل لرده دانیشان آوروپالى لار لاتینجه یازارمیش لار و سوْنرا فرانسه دیلى و ایندى لیک انگیلیزجه لاتین دیلى نین یئرینى توتور.
تورک توپلومندا عربجه ده ن تورکجه یه دؤنمک سؤره سى تخمیناً 400 ایل سؤرور. بیلدیگینیزه گؤره 451 ق / 1072 م ایلینده ن اعتباراً تورک دیلى اؤزونو عرب دیلینده ن و عربجه حاکیمیتى نده ن آزاد ائتمک اوچون چابا گؤستردى. ایل لر بوْیو کاشغرلى محمود نئجه تورکلرى عرب کؤلتورونده ن قورتارسین دئیه چالیشسادا آنجاق 451 / 1072 م ایل ده « دیوان لغات الترک » آدلى قیمتلى تورکولوژى اثرینى یازدى. 11 ایل سوْنرا 462 ق / 1083 م ده « یوسف اولوغ خاص حاجب » ده ده گرلى « قوتادقو بیلیگ » آدلى اثرینى شعر فورماسى ایلا یازدى. بئله لیک له یاواش یاواش تورک دیلى دیرچیلمه یه باشلاییب اؤز اقتدارینى اله گتیردى. زامان زامان تورکجه کیتاب لار یازیلدى: "عتبة الحقایق"، یسِوى نین "دیوان حکمت"، "قصص الانبیاء" و باشقالارى.
آذربایجان دا ایسه اوْرتا آسیا تورکلرى کیمى یازى پوْزو دیلى عربجه اوْلموش، "ابوالعباس اعمى و موسى شهوات" کیمى آذربایجان شاعیرلرى عربجه دئمیش لر[10]. آذربایجان فیلسوفى "بهمنیار" دا فلسفى اثرلرینى عربجه و فارسجا یازمیش دیر.
عرب لر اسلام دینى نه دایاناراق بوتون اسلان دؤنیا سینا حاکیم اوْلموش لار. بئله لیک له عربجه ده اسلامى اؤلکه لره حاکیم دیل اوْلموش دور. عرب لرین حاکمیتى زامان یندا چوخلو عرب اوْلمایان خالق لار آسیمیلاسیا اولموشدور. امّا آذربایجانین کئچمیش زنگین دیل، کؤلتور و مدنیتى اولدوغونا گؤره عرب لر نه اینکى بو اؤلکه نى آسیمیلاسیا ائده بیلمه میش دیلر بلکه اوْ ایل لرده آذربایجانا گلن عرب طایفالارى دا تورکلر ایچرى سینده اریییب آذربایجانین تورک مدنیتى نى اؤستون کؤلتور اوْلاراق قبول ائتمیش لر[11]. بونا باخمایاراق کى آذربایجانین حاکیم طبقه لرى گلنک سل اوْلاراق اؤزلرین قارا خالق دان آییرماق اؤچون باشقا دیل لرده دانیشیب حتى یازدیرارمیش لار[12]. بو سؤزه آذربایجان شاعیرى نظامى نین « لیلى و مجنون » دا اوْلان نئچه بیت لیک مقدمه، بیزیم سؤزوموزه فاکت اوْلابیلر[13]. دؤردؤنجو عصیرده آذربایجانا گلمیش عرب سیّاحى "ابن حوقل" عرب و فارس دیللرینین آذربایجان تورکلرى طرفینده ن آنلاشیلماسینى گتیرمیش دی[14]ر.
اوْرتا آسیا تورکلرینین ترسینه آذربایجان تورکلرى نین اؤز آنا دیل لرى نین یازماسینا کئچمه سى بیر چوخ واقت گئجیکمیش دیر. آذربایجان شاعیرلرى فارسجا و عربجه یازسالاردا آنجاق تورک ایدئیا و سؤز جوک لرى ( کلمه لرى ) بو شاعیرلرین دیوانلاریندا و یازى لاریندا گؤرمک اوْلار. مثال اوچون "قطران، خاقانى و نظامى" شعرلرینده[15] . تورکلر عرب الیفباسى نى ایشله تدیک ده ن سوْنرا اوْنون تورکجه اویغون اوْلمادیغینى گؤرموش و بو الیفبانین اصلاحینا قرار وئرمیش لر. X . هجرى عصرده هندوستان دا حکومت ائده ن تورک خاقان لاردان "بابیر" سولطان عرب الیفباسى نین یئرینه یئنى خط یاراتمیش اوْنو یایماق اوْچون قوتسال قرآنى بو خط ایله یازمیش دیر[16]. بو ایش تخمیناً 937 / 1558 ـ 932 / 1553 م ده گئرچک لشمیش دیر. XX . عصیرده "میرزا فتحعلى آخوند زاده" کیمى عالیم لرده بو خطى اصلاح ائتمک فیکرینده اوْلموش لار.
عرب الیفباسینین تورک دیلینه اویغون اولمادیغى اوچون "اویغور تورکلرى"ده اؤز اسکى الیفبالارینا دؤنمه یه قرار وئرمیش لر. بو الیفبا 8 نجى هجرى عصره ده ک ایشله نیرمیش[17].
سوْن اوْلاراق دئمه لى ییک تورکلر هئچ زامان اؤز آنا دیل لرینه خوْر باخمامیش، عرب لر قارشیسیندا اؤزلرینى افتخارلا تورک آدلاندیرمیشلار[18]. اوْنلار اسلام ایدئولوژى سى اساسیندا اسلام دؤنیاسى نین اؤچ بؤیوک دیلى تورک، عرب و فارس دیل لرینه فرق قوْیمامیش اسلام دؤنیاسى نین بو اؤچ دیلینى گؤجلندیرمه گینی اؤزلرینه بورج بیلمیش لر. بونا گؤره ایمیش کى آذربایجان و اورتا آسیا تورکلرى زامان زامان عربجه و فارسجا یازیب حتى اسلام دؤنیاسینا مین ایل ده ن آرتیق حاکیم اوْلمالارینا رغماً بو حاکمیت ده ن اؤز منفعت لرینه گؤره استفاده ائتمه میش لر.
بئله لیک له عرب کؤلتورو و عرب الفباسى و عرب دیلى تورک حیاتى نین آیریلماز بیر حیصه سى اولدو و نهایت اوْن دوقوزنجو عصرین سون لاریندان اعتباراً اؤز اهمیتى نى الده ن وئریب تورکلر لاتین و کیریل الیفبایا گیردیلر.
[1] ابن خلدون، مقدمه، ترجمه پروین گنابادى، ص 750
[2] هئیت، جواد، تورکلرین تاریخ و فرهنگینه بیر باخیش ، ص 112
[3] طبرى، تاریخ طبرى 5 جلد ص 1970
[4] همان ، ص 1961
[5] ابن اثیر ، کامل 3 نجو جلد، ص 134
[6] ملک زاده دیلمقانى، توحید، سلماس در سیر تاریخ و فرهنگ آذربایجان، ج 1 ، ص 56
[7] طبرى، همان ص1981
[8] کؤستلر، آرتور، خزران
[9] هیئت ، ص 163
[10] صفا ، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران ج 1 ، ص 191
[11] ملک زاده دیلمقانی، ص 56
[12] قلى یف، تاریخ آذربایجان، ص 56
[13] هیئت، جواد، تاریخ زبان و لهجه هاى ترکى، ص 175
[14] ابن حوقل، سفرنامه، ص 96
[15] بیگدلى، وارلیق 1364 شهریور، قطران تبریزى
[16] ملک زاده دیلمقانى، تورک سؤلطانى با بیرخانین تورکلره سؤندوغو یئنى الیفباسى حاققیندا، مقاله
[17] ارغون آغا چون از تعلیم و تعلم خط اویغورى فارغ شد، رشد و هدایتى با او همراه بود به خدمت قاآن پیوست، ص 181 ، تاریخ شاهى قراختائیان ، باستانى پاریزى تهران 1355
[18] سلطان محمد خوارزمشاه در جواب فرستاده خلیفه گفت: با اینکه ترکم و عربى نمى دانم.... ص 222 سیرت جلال الدین مینکبرنى.