Azərbaycan'da Urartu zamanına ayid abidələrlə əlaqəli əfsanələr və inanclar

Azərbaycan'da miladdan öncə yaşayan və hükümət quran prototürk Urartuların, hakimiyyətde olduqları müddet ərzində bəşəriyyətə çoxlu xidmətləri olmuşdur. Onlar ilk dəfə süni suvarma arxı ; kəhriz sistemini, geniş çaplı dəmirçiliyi, müəzzəm malatsız qala tikmə metodunu və son olaraq dağ-daş və təbiətdən faydalanıb xalqın xidmətinə gətirmyi icad edib dünyaya təqdim etmişlər. Azerbaycan ərazisində yaşayan Urartu'ların ayrı ve mühüm izlərindən birisi Azərbaycan'da daş duvarlı nəhəng qalalar, tapınaqlar ve daş əsərlərin yönub inşa etməsi olmuşdur. Bu əsərlərin bir çoxu hələ də Azərbaycan'ın dörd bucağında özəlliklə Azərbaycan'ın qərb məntəqələrində dim dik durur və həyatına dəvam edir.

Makı, Salmas, Urmiyə'də Urartu'ların inşa etdikləri qalalar, qazdığı ibadətgahlar və daş işlərilə- binalarla doludur. Makıda yerləşən Dambat tapınaq yeri indilik Fərhad damı olarak adlanır. Makı'da Ferhad damı bir Urartu abidəsidir. Maraqlıdır Urmiyə şəhərində də daş abidələrlə əlaqəli hər bir abidə Fərhada nisbət verilir. Əslində Azərbaycan'da qazılan bütün daş işləri Fərhad'a ya da bir qıza nisbət verilir. Azerbaycan'da xususilə Salmas'da olan Urartu abidələri hem folklor-nağıl baxımından həm də memarlıq baxımından taysız bir məntəqədir. Daş qalalarla əlaqədar nağıllar bunlardır:

1. Salmas'da Qarnı yarıq qalası yaxud üç qardaşlar dağı

2. Salmas'da Hödər qalası yaxud oğlan qalası- qız qalası

3. Makı'da Fərhad damı

4. Urmiyə'də Fərhad daşı

5. Urmiyə'də qız qalası

 

İndi isə Azərbaycan'da Urartu zamanına ayid abidələrlə əlaqəli əfsanələr və inanclar:

 

 

1. Salmas'da Qarnı yarıq qalası yaxud Üç Qardaşlar

 

Salmas'ın təqribən 15 km cənubqərbində böyük bir dağ var ki bu dağa xalq Qarnı yarıq yaxud üç qardaşlar deyirlər. Xalq belə inanır ki günlərin bir gününde üç qardaş varıydı. Bu üç qardaş qəzadan bir qıza vurulmuşlar. O üç qardaş eşqlərini o qıza bildirirlər . Qız o üç qardaşdan ən balaca qardaşı sevirdi ama o bir qardaşlara da həyadan rəd cavabı vermek də istəmirdi. O qardaşları başından açmaq üçün onlara belə təklif edir ki bəlli bir zamanda bir böyük dağı ( indiki Qarnı yarıq dağı ) yarsınlar. Qız qardaşlardan hər birisi tezraq dağı qaza qaza zirvəyə yetişsə o adamla evlənəcəyinə söz verdi. Qardaşlar səhər tezdən işə başladılar , qan tər içində irəli getdilər məyərsə qız dağın başına çıxıb və sevdiyi oğlanın bölümünü qazmaya başlamışdı. Günlər; aylar geçdi və nəhayit qardaşlar zirvəyə yaxınlaşdılar. Qız da tələsik sevdiyi oğlanın tərəfini qazırdı. Nəhayət ikisi bir birlərinə qavuşdular. Ama qavuşmaları an o qızın sonu oldu. Çünkü qız yorgun və yaralı bir vəziyətdəydi. Qızın oğlana yetişməsi ilə ölümü bir oldu. İndi də bu dağda bu üç qardaşın adına üç yarıq var ama bu yarıqlardan sadəcə biri başa yetişibdi. O yarıq da o qızın zəhmətlərilə başa gəlmişdir.

 

Salmas xalqının inancına görə bu yarıqlar bu üç oğlanın qəbirləridir. Xalq bu yarıq və dəxmələrə görə heç Fərhad'dan bəhs etmirlər. Bu dağın yarıqlarına Urartu

zamanına aid dəxmələr və tapınaq yerləri vardır. Səfəvi zamanında bu dağın zirvəsində Qarnı yarıq qalası Salmas'ın ən məşhur qalalarından biriydi. Hər hansı şah vəya devlət  ona əl tapsaydı Salmas çölü onun olardı.

 

 

2.Salmas'da Hödər qalası yaxud oğlan qalası və qız qalası

Salmas'ın 20 km şumalında Hödər kəndi yanında 2 qala vardır. Birisi Koroğlu qalası yaxud qız qalası və o birisi oğlan qalası. Bu dəxmələr Urartu zamanına aid dəxmələr və qalalardırlar. Rəvayətlərə görə koroğlu  xanımlarını burada saxlarmış bu səbəbə görə bu qalaya Koroğlu qalası diyərlər. Salamas'ın başqa abidələrinə tay bu dəxmələrlə əlaqədar Fərhad'dan həç bəhs olmaz.

 

3.Makı'da Fərhad damı

Makı'ın 15 km şumalında yerləşən bu Urartu dəxməsi xalq tərəfindən Dambat yaxud Fərhad damı olaraq tanınır. Xalqın arasında bu abidəyə görə belə bir nağıl vardır ki: məşhur Fərhad, Şirin adlı qızı severmiş . Fərhad ile Şirin evənməyə qərar vermişlər. Ferhad'da  bu qıza və umumən qamaqlarına bir dam tikmək fikrindəydi. Bu dağı seçir və onu qazmaya başlayır. Aylar, günlər geçir İş qurtulan zaman  ölür və Şirin'ə qavuşanmır.

 

 

 

4.Urmiyə'də Fərhad daşı

Urmiyə'də olan bu abidə Xurrəmava kəndində yerləşməktədir. Xalq bu abidələrin qazılmasını Fərhad'a nisbət verirlər. Fəqət onu bir qıza nisbət verirlər.

 

5.Urmiyə'də qız qalası

Urmiyə'nin Ənzəl mahalının Kərimava kəndində yerləşmişdir. Bu qalanın adı haqqında kendçilərin heç bir fikiri olmamışdır.

 

 

 

 

 

Nəticə

Azərbaycan'ın qərb məntəqələrində hükümət edən Urartuların 3000 il bundan əvvəldən qalmış əsərləri hələ də durur. Xalqımzın Urartu hakimiyəini unutmalarına görə bu abidələrin kim əliylə tikilməsini da unutmuşlar. Nəticə olaraq bu abidələrin tikilməsiylə əlaqədar nağıllar və əfsanələr yaratmışlar. Bu əfsanələr umumən Fərhad'ın məşhur qaya yarma nağılıyla əlaqədardır. Bəzi yerlərdə də bu abidələri əski Türk inancına dayalı qız qalası olaraq tanımışlar. Məsələn Miyana şəhərində olan qız qalası və qız körpüsü. Qız qalası deməkləri xalqımızın fikirincə çətin və əl tapılmayan şeyin simgəsi və səmboludur. Xalqımız bu qalalar və abidələrin adını qız qoymaqla onların zor ələ gəçməsini anlatmaq istirdilər. Bu qız qalaların ən hündür yerlərdə tikilməsi eləcədə hərbi baxımından mühüm olması bu fikiri subut edir.

 

 

Qaynaqlar

Məlikzadə, Tohid, Salmas və Azərbaycan'ın qərb məntəqəsinin on min illik tarixi, Təbriz, 2006

Kavyanpur, Əhməd, Urmiyə Tarixi, Tehran, 2000

 

 

 

 

---

[1] [e-mail]

0098 914 446 9810

 

xırıstıyan Azerbaycanlıların folklorumuzdaki yerləri: Salmaslı qul Hartun

Yüz illərdir ki Azəraycanda müsəlmanlarla birlikdə xırıstıyanlar da  yaşamaktalar. Bu xalqların yerli olub olmalarına dayir yüzlərcə məqalə və yazı yazılmışdır. Yerli olmadıqlarını hesab edən şəxslər bu adamların Azərbaycanın eşiyindən və baıqa ölkələrdeən daxilə gəlmələrini söyləyirlər. Azərbaycanlı hətta Türk əsilli olduqlarını duşunənlər yavaş yavaş onların kimliklərinı arşdırırlar.

Araşdırmalarımız göstərirə ki tarixi Azərbaycanın cənub hissəsində (indiki  İran ) ərazisində yaşayan Türklərin bir çoxu Türk kökənli ancaq xırıstıyan Gregoryan inançlı Türkler olmuşdur. Bu tədqiqat həm elmi həmdə tarixi və ictimayi araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxmışdır. İslamiyətdən qabaq xalqımızın bir qısmının xırıstıyan dininə inansa da yüz illər zərfində bu Gregoryan inanclı Türklər öz qonşu olduqlraı Erməni Gregoryanlarla qaynaşmaya başlayıp bəzən Erməniləşmişlər. Onların Erməniləşmələri 19 əsrin əvvəllərinə qədər yəni Azərbaycana Misyonerlərin dini təbliğ üçün gəlmələri zamana qədər dəvam ətti . Misyonərlərin çalışmaları nəticəsində Gregoryan Türklərin kimliği Erməni olarak dəğişdirili. Bu dəyişılməyə baxmayaraq asimilyə olmuş Türklərin əski Türk dəb və sünnətləri misal üçün Aşıq gələnəyi, şerlər, musiqi, yemək tərzləri, aralarında itib batmamaışdır ve bugün Azərbaycanin bər çox yerində bu ortaqliqlara rast gelmək mümkündür.

19. əsrin ən böyük şair və aşıqlarından birisi ələcədə Gərgoryan Türklərindən olan Salmnaslı qul Hartun olmuşdur. Onun salmasda hansı kənddə və hansı tarixdə anadan olması bəlli dəyil. O özünü salmaslı olaraq qəyd ədir:

Adım qul Hartun vətənim Salmas           elimə vətənə xayin dəyiləm

Ama məzar daşının salmasın Sarna kəndində olması şairin bu kənddə anadan olub yaşamasına bir fakt olabilər. Bu gün xalq arası onu görən yaxud şerlərini bilən olmasada Azəbaycanın bütün şairləri xususilə batı Azərbaycan və urmiyə-Salmas məntəqəsi şair və aşıqları onun haqqında hikaylər və şerlər bilirlər. Bizim bu araşdırmamızda bu aşıqların sinələrində olan xatirələr və Qul Hartunun şerlərinin çox mühüm yeri olmuşdur.Qul Hartunun adında gələn qul kəliməsi Azərbaycan aşıq sistəmində çox görünən ləqblərdəndir.

Aşıqlar təsəvvüf irfandan asılı olaraq özlərini kşöşdmək və allah yanında mütəvazi qul kimi görünmək üçün öz lərini Qul. Xəstə, Pir, miskin  və s. Adlayırmışlar.

Qul Hartunda Hurufilik izləri də əlimizə gələn şerlərində görünür:

Oxumuşam dörd kitabı ərəbi Türki Tatar     yirmi səggiz hurufum var əzbərim dildə qatar

Qul Hartun həqiqi mənada arif idi. Onun zahiri dinlə heç əlaqəsi yoxuydu. Əlimizdə olan şerlərində Musəlman- şiəə inanclarına aid şerləri bu idaamızı təsdıq etməktədir. İsalm pəygəmbəri, HZ.Əli, Hz. Hüsəyn, kərbəla şəhidləri Hartunun şerlərində önəmli yer daşımaqdadır.

Hartunun salmas və ətraf kəndlərində həyat hikayələrindən bir az numunələr eldə var. Bu hikayələr Hartunun dünya görüşünü bəyan ətməktədir.

Şerlərində 65 il Salmasda aşıqlıq etməsi qəyd olub:

65 il eldə olmuşam aşıq indən bələ daha olanmam aşıq

Tar oldu gözümdən gördüğüm işiq

Kəsilib taqətdə dizlərim mənim

Çərxi fələk məni getdi zinharə

Göylümü gəminən çəkibdi darə

Salmaslı qul Hartun deyir öləndən sonra

 qorxuram kəcə dönə sözlərim mənim.

Təxminən o 80 il yaşamış və məzar daşına istinadən o Salmasın Sarna kəndində bu dünyaya göz yummuşdu. Hartunun məzar daşında əlində saz olan bir adam həkk olmuşdur. Sazı isə dizə qoyulan salmasda Tanbıraya məşhəur olan bir sazdır. Bu məzarr daşları ölən adamların peşə işlərini izah edən simgələrdir.

Rəvayətlərə görə Hartun ölürkən cənazəsi üç gün yerlədə qalır. Musəlmanlar onu xırıstıyan, xırıstıyanlar isə onu musəlman olaraq həsab ədirdilər. Son olaraq xırıstıyanlar Hartunu xırıstıyan adətlərinə görə quylayırlar. Bu gün onun adamlarından yaxud tanış qohumlarından bir nəfər rast gəlməmişik. Bəlkə birinci dünya savaşı sırasında məntəqədə ciloluq dəyilən Erməni və Asorular tərəfindən  müsəlmənların soyqırımı və xırıstıyanların məntəqedən qaçmaları və ya ölmələri Qul Hartunun xatirelerden çıxmasına səbəb olmuşdur.

İndi isə qul Hartunun şerləri[1]

Əlif allah yaradandı dünyanı

Yeddi təbəqəsi yanar suca tək

Bə bulut altından bir zəmin asman

Xe xudam də asmanda təkatək

Xe xudam xəlq edib səmadə al quşu

Bir də cim cəsəddə yoxdu tay tuşu

He həyatda beş yüz də onun yaşı

Dal ha dal vəxtində gəzər təkatək

Gecə gündüz mən eylərəm ha tərif

Sünniyə şiəyə kəbeye şərif

Rəy səndən  kəçəcək bir neçə huruf

Qaf qadirdi hər zaman də təkatək

Hartun dəyir nə şirin sən ax vətən

Nələt çəkim çuğul çıxsın aradən

Yeri göyü ərşi kürşü yaradan

Tək allahdı hər zaman da təkatək

 

Dad fələk sənin əllərindən gözlərim qan ağladı

Mən ki qan ağlamazdım cismim də can ağladı

Bir tükənməz dərdə düşdüm heç bulunmaz çarələr

Aşkarda ata bilmədim sirri punhan ağladı

İbrahım qırdı bütləri özü yanmadı narə

Əyyub bir dərdə düşmüşdü luqman bulmadı çarə

Yəhya da keçdi sərindən zəkərya düşdü tora

İsa çəkildi çarmixa Ermənistan ağladı

Qom xəlqi yığışdılar həqqi dildən saldılar

Əhli küfə bi həyalər imam üstə gəldilər

Yətmiş iki şühəda cümlə şəhid oldular

 Kəsildi Hüsəynin başı ərşi asman ağladı

Yüz yirmi dört min peygəmbər beşi, ololəzmdi

Pəygəmbəri axirəzzaman o bizə şəfaətdi

Qurulub ərəsate məhşər deyirlər qiyamətdi

Beçara salmaslı Hartun etdi dastan ağladı

 

 

Naşı bağban bağa vardın barıynan işin nədi

Almasın dər heyvasın dər narıynan işin nədi

Şeyda bülbül cəh cəh vurar qızıl gül eşqinə

Sən ki gül alan dəyilsən xarıynan işin nədi

Bir bağa girəbilməsən girib seyran eyləmə

Bir gülü dərə bülməsən dərib xəndan eyləmə

Bir gözəli alanmasan sevib həyran eyləmə

Sən ki yar alan dəyilsən yarınnan işin nə di

Bir məclisə getməginən orada dura bilməsən

Bir göylü yıxmagınan yıxıb hörə bilməsən

Uzun dil qıssa olar cəvab verə bilməsən

Yoxsulsan alçaqdan yeri varıynan işin nədi

Salmaslı Qul Hartun  dəyir yazılar gəldi başa

İçdim pir əlindən qəynədim gəldim coşa

Sən zorun sınamamışdan yapışma ağır daşa

Sən ki avsunkar dəyilsən marıynan işin nədi

 

Bir ağac ki kamil olsa ibtida kökdən qurur

Qənim oğlan nəzər salsa suyu qudrətdən yerir

Şükr olsun xudayə quru ağac bar verir

Meyvəsi insan üçün dı kala mehmanəm bu gün

Dörd kitabı bir bilənlər sidqiylə həqqi tapar

Zərrəcə ağlı olanlar arıdan mərfət tapar

Arı yığar min çiçəyi onnan məcun yapar

Mumu şamdanda yanan bala heyranəm bugün

Bu nəcə bülbüldü gəlir cəm cəsəd yarədi

Bu dünyanın dostları qəlbi qarədi

Leylidən xəbər aldılar məcnun çox biçarədi

Yarın üzünə baxanda xala heyranəm bu gün

Ol biçarə aşıq hartn ah çəkər nalə təpər

Kimisi suyun  qızdırar kimisi sidrin tökər

Uyma çox dünya malinə üç beş arşın bez yetər

Sərin torpağa varanda sala mehmanəm bu gün

Xudam bəndəsinə kəmal verəndə

Nedən bəz adam az aldı getdi

Ustad məhzərinə talib olanlar

İrfan məclisindən söz aldı getdi

Səndən açılar cənnətin dəri

Oynamaqdır gözəllərin hünəri

Cəmalın görsətdi Səlatin pəri

Hüsnün zəkatından göz aldı getdi

Adam vardı bu dünyayə gəlibdi

Adam vardı kökü qazıldı getdi

Payız əzizlərində pozulu bağlar

Köç oley yaylaqlar var oley bağlar

Salmaslı qul Hartun ha deyib ağlar

Çadırın tənabı pozuldu getdi

Göydən iki mələk yendi biri dilli biri lal

Dillinin cəvabını verdim lala bilməm neyləyim

Biri canə qəsd eylədi biri malım istədi

Malımı təqdim eylədim canı bilməm neylayim

Gəvvas olub dərin dərin dəryalərə dalmadım

Saralıban heyva kimi bir ürəkdən solmadım

Mən bir naşı sərraf idim ləl qədrin bilmədim

 Ləli verdim bir nadana alabilməm nəyləyim

ey ilahi gedən yoxdu namə yazım dostuma

Gəcə gündüz sər rəqiblər girib canım qəsdimə

Qussə mənim məndə sazı alıb sinəm üstünə

Ürəyimi qəm bağladı çala bilməm neyləyim

Gəl bəçara aşıq Hartun nə gəzirsən Təbrizi

Qismət olsa el bağında dərərsən gülü nərgizi

İlahidən əmr olunay gələr ömrüm qəbizi

Allaha bir can boşluyam qala bilməm neyləyim

*************************************************************

Adəmdən irəli Nuhdan bəri

Neçə əyyam neçə illər itibdi

Neçə pəygəmbərlər neçə əvliya

Musa kimi İmran dillər itibdi

Hanı Davud oğlu Yusifi Suləyman

Getdi qəhrəmanlar boş qaldı məydan

Məşələr əslanı şirə kərgedən

Rustəm ocağından zallar itibdi

Hanı yəqub oğlu məhbubə səlatin

Aya günə bənzər yusif sifətin

Dəmir tək yətdi

Öz hükümətin

Nadir kimi qəhrəmanlar itibdi

Salmaslı qul Hartun dərin boylama

Dayazda durgunan dərin boylama

Fələyin çərxiynən şərti bağlama

Sənnən də yadə bunalra da düşdü

 

Əlimin dəryasinən üzüb çıxmışam

Dayazıyam hələ  dərin dərin dəyiləm

Ustad həvəngində mən döyülmüşəm

İrisiyəm hələ narın dəyiləm

Ağam badə verib mən də doluyam

Ustadların sağıyam həm soluyam

Şairlərin qulamıyam quluyam

Ayağıyamhələ səri dəyiləm

İriyəm iriy nən düzəm düzünən

Kirpiyəm qaş altda gözüm gözünnən

Vurmamışam vurulmaram sözünənə

Acıyam acıya şirin dəyiləm

Bazarım kəsaddı mətaım almas

Gubarlı göylümü nəcə tutub pas

Adım qul Hartun vətənim salmas

Əlimə vətənə xayin dəyiləm

Bu çərxi dövrandı ha gəlib gəçər

Bir dən yoxsul birdən bar olur göylüm

Bir dən göz əvində dünya dar olur

Gəm möhnət çulquyub dar olur göylüm

Dəm göyüllü lalədi güllə açılı

Dəm saət dəmin xəyallar gəçiri

Dəm göylüm şüşədi sınar puç oldəm ahozar əylə tar olar  göylüm

Dəm qocaldım

Qəd dalım bükülü

Ax didəm yaşı ömrüm söküldü

Dəm əl gəldi məylimə su töküldü

 qul Hartun üstündə dar olur göylüm

gəl dəli göylüm sızıldar canın sənin

özün yətir bir luqmanə bilsin dərmanın sənin

gədiş vurar qərar tutmaz çərxi dovranın sənin

omran dilin bəndə düşər bilməz dəhanın sənin

tavşır həqqin əmanətin  cəsəddə canın sənin

oxumuşam dört kitabı ərəbi ,türki, tatar

yirmi səggiz hurufum var əzbərim dillərdə qatar

pənahımsan pərverdigarım əsrarım eyləmə sətar

cəhənəmin narından əziz bəndəyin qurtar

yətmiş iki millətim var tutar damənin sənin

sən  ki məni xəlq əylədin gözüm yaşı axınır

şəmsi qəmər ərş üzündə bir birinə toxunur

zülmət nurə qalib oldu şəbi tarə yaxınır

göndəribsən dörd kitabı əl içində oxunur

dil cəvabı ərz əylərəm İncil Quranısənin

uyma şəytanın fəlinə babal gəlib qalana

kimlər dəyir kimlər gülər gedib sallanar

yətişəllər həsabına nalən ərşə dayanar

bir gün olar sur çalınar külli məxluq oyanar

gəçərsən polə sıratdən olsa əmalın sənin

əvvəl həqqin dərgahında şəytan oldu şErməndə

sidqi dildən çağıranlar heç vaxt olmaz dərmandə

həqqin min bir adı vardır gəcə- gündüz dillərdə

yığılar küllə məxluqat sual oldu məhşərdə

gəl bəçara aşıq Hartun nəcə olub halin sənin

Bahar fəsli bu gülşanə gələndə

Şəyda bülbül nalə çəkər şəş ha şəş

Ərş üzündə şölə çəkir mahtab

Əlif üstdə bə yazılmış şəş ha şəş

Bəhəşdin qapısın bənzərtdin yazə

Tülək tərlan aşıq olubdur sazə

Bir insan sidqinən dursa namazə

Axır alar mətləbin şəş ha şəş

Allahdan istədiğın movladan diə

Xəlq ədib yaradıb özü şəş ha şəş

Hartun dəyir işim aho zar old

Dərd əlindən qərə bağrım yarıldı

Kəfənim biçildi qəbrim qazıldı

Düöman gülər dostlar ağlar Şəş ha şəş

 

Əlif allah bə bünyadı qılanda

Yaratdı Dünyanı o saət saət

Göylündə bir fikir xəyal əylədi

Xəlq ətdi adəmi o saət saət

Adam varid oldu orda cənnətə

Bir gilə azdilər atdı zülmətə

Günahkar söylədi ta qiyamətə

Soydular rəxtini o saət saət

Gəyrətin saxlayan üç kimsənədi

Heç kəs bilməz olar nə firişdədi

Həqdən inciyən olub gəlib alaydı

Verəydim canımı o saət saət

Can çıxanda mindirəllər səməndə

Bayquş tək sizlərə mən bu veranda

Hər nə ki yazır incil quranda

Oxullar üstündə o saət saət

İncilə bağlıyam həq divaınında salmaslı qul Hartun həq divanında

Çəkərlər günahımı həq divanında

Allah versin zindanə o saət saət

***********************************************************************

Həq təala yatdı cənnət içində

Özü öz əliynən dört putağı dört

Kəramət əylədi qalxdı əyağə

Göyüllü dünyanın dürt qırağı dört

Suyu təsnif ətdi sim fəday

Şöləsin görsətdş gün olan ayə

Bu nə kimsənədi gəldi dünyayə

Cəsəd bir baş iki dört qulağı dört

Adəm oğlu bilməz o nə təhərdi

Onun bir qətrəsi ləli govhərdi

İçin kimsə bilməz abə kovsərdi

Cənnət bağçasın dört bulağı dört

Cənnət bağçasının oxur bülbülü

Həq özü kərimdi unutmaz qulu

Əliyə bəxş ətdi verdi düldülü

Gəybdən nallandı dört dırnağı dört

Göydən yendirdilər o məlakələr

Mənim əhvalımı kimsə bilməz

İkisi yıxılsa ikisi qalar

Salmaslı Hartunun dörd otağı dörd

Bizdəmn salam olsun arif olana

O nəcə dəryadı ayağdı yeddi

Üşyüz altmış altı şəmdan içində

Yanar şülə verər çirağı yeddi

Neçəsin bənzərtdim o süləymanə

Neçəsin bənzərtdim ol qəhrəmanə

Neçə qurban gəldi yəqubi kənanə

Xətm oldu yussifin sədası yeddi

O dil nədi duymaq olmaz doyundan

Nə bülbüldı gileylidi xuyunnan

Nə bulağdı içmaq olmaz suyunnan

Hər dəm cuşa gələr əyağı yeddi

Neçəmin qələdi neçə min hasar

Neçə min  mələklə dəftərin yazar

Məscidi minbəri tamam laləzar

 O kimin təxtidi dayağı yeddi

Salmaslı Hartunam dədim yeddisin

 yeddi dal yeddi bağ yeddi yeddisin

yeddi çağ yeddi ağ yeddi yeddisin

 o nə dil dəyir dodağı yeddi

nə bəyladı xan təxtində xan duran

qədağandı qızıl yarə xəsaxəs

nə idi ki dolanırdı yunanı

nə idi ki çəkdi yarə xəsa xəs

iskəndər atlandı sədayə gəldi

gəydi al yaşılı sədayə gldi

nə idi ki həqdən sədayə gəldi

nə idi ki çəkdi yarə xəsa xəs

səy əylə inamı həqqi tanıyasan

ədalət, sən yətiş dadə barı sən

Aşiq Hartun dəyir sarı banısən

Hər səhər yad əylə yarı xəsa xəs

 

 

 

 

 

Qynaqlar:

Melikzade. Tohid. 2005. salmasın on  min illik tarixi. Tebriz

Melikzade, Tohid, 2006, Azerbaycanda ciloluq fecayei, Tebriz

Melikzade, T,. Abbasi,.k, Salmsalı qul Hartun, varlıq degisi , 2002

 

---

[1] B şerleri hörmetli dostum Kazım Abbasi ilə birlikde toplamışıq.

Azerbaycan’ın qerb bölgelerinde folklor potansiyelleri ve folklorun toplanma ,tedqiq ve neşrinde bezi problemler ve çözüm yolları

 

Cenubi Azerbaycan erazisini teşkil eden menteqeler en qedim zamanlardan bu güne qeder Türklerin yurdu olmuşdur.Eski Azerbaycan xalqlarından As,Aratta,Mana,Urarto,kimer ve sayir proto Türkler yaşadıkları Azerbaycan erazisinde toponim ve etnonim vesitesile izlerini bıraxmışlar.Yalnız bu özel adlar deyil eski Türk xalqların izlerini,eski Türklerin inanc terzi(totemizm ve Şamanizm) yada eski heyat terzi motiflerini  şifahi edebiyatda da görmek mümkündür.

İslam dini Azerbycana geldikden sonra Oğuz ve sonralar Qıbçaq Türklerin qalabalıq gelişleri xalqımızın eski Türklerden miras qalmış menevi heyatımız daha da zenginleşdi.Azerbaycan torpaqlarında sakin olan Türk göçebe  xalqları qedim Azerbaycanda yaşayan Türklerle qavuşub yeni Azerbaycan Türkü ve milli edebiyat,musiqi ve folklorumuzu teşkil etdiler.

 

1-    Cenubi Azerbaycan’ın qerb menteqelerinde folklor potansiyelleri:

 

Azerbaycan da yaşayan Türkler  dediğimiz kimi Oğuz ve qıbçaq Türkleri idiler.Afşarlar,Bayatlar,Beydililer,Qarapapaqlar,Aq qoyunlu ve qara qoyunlu Türk devletlerinin qurulmasında çox tesirli ve mühim rolları olmuşdur.Hetta çoxusu  misal olaraq Afşarlar kimi devlet quruculardan olmuşlar.bezileri ise Bayındır ve çepniler kimi Azerbaycan ve Anadolunun ortaq hakimiyet altında yaşamalarını başarmişlar.

Biz bu meqale de yalnız Azerbaycan’ın cenubunda  ve onun qerb bölgelerinde tarix boyu yaşayan oğuz Türkleri boylarından danışıb bu tayfaların muasir Azerbaycan folklorunda ne qeder mühüm rolları olduqlarından danışacıyıq.Azerbaycanın gerb bölgeleri İran içinde  qerbi Azerbaycan  eyaleti olarak tanınır.merkezi ise Türk yurdu olan ve Afşarların yaşadığı merkez,Urmiye şeheridir.

Bu bölgenin En şimali menteqesi eski tariximizde İrevan ve Naxçıvan şeherleri ile birlikte çuxur sed menteqsini teşkil ederdiler.Makı şeheri Bayat Türklerinin merkezi dir bu şeher.Şirin lehceyle danışan Makılılar zengin folklora malikdirler.mMakı rayonunun 200 min neferlik nufusunun çoxu, Bayatlara mensubdurlar.

Makı rayonuna bağl ve şeherin cenub menteqelerini teşkil eden bölgede bu güne qeder qedim Azerbaycan Hurufilik mefkuresini saxlayan Qara qoyunlu Türkleri yaşıyır.Azerbaycanın şifahi adebiyetına xususile aşıq senetinini saxlanıb inkişafında, Qraqoyunlu Türklerinin çox önemli rolları olmuşdur.onlar Heterodoks islama inanir ve ehle heqden dirlar.Xalqımız onlara elellahi yaxud Goran deyirler.Bu menteqede yaşayan xalqımız arasında qedim Azerbaycan’ın sofi-teke aşıq gelenekleri davam etmektedir.

Şimaldan cenuba gelirken ikinci rayon tarix boyu şöhreti olan xoy şeheridir.Xoyda başqa türk boylarından elave Azerbaycan da adları az görünen yıva/iva Türkleri yaşamaktadırlar.Onlar da zengin folklora malik xalqlarıımızdandırlar.

Salmas şeheri şimaldan cenuba gelirken üçüncü rayondur.Şimal qerbinde yaşayan küresünli(giresünli) Türkleri deyerli folklora sahip insanlardandırlar.Başqa yerde tayları az görünen bu xalq Çepni eline mensub ve Şafei inanclı Türklerdendirler.Salmas,xoy ve Urmiye de nufusları texminen 150 min nefer olar.Onların danışıq şivesi Azerbaycan ve Anadolu Türklerinin köprüsü sayılır.

Salmas da yaşıyan bir ayrı Türk tayfası da Leklerdir.Şah Abbas  zamanında Salmas’a köçdürülen bu tayfa Salmasın 9 para kendinde yaşayır ve folklor baxımından deyerli qaynaq sayılır.Leklerin çox az qismi de Azerbaycan’ın başqa şeherlerinde yaşıyırlar.

Qerbi Azerbaycan eyaletinin merkezi Urmiye şeherine gelirken qocaman Afşar eleini görüruk.Menteqeni qorumaq üçün Şah Abbas zamanında buraya köçdürülen Afşarlar derin ve zangin folklor ve tayı az görünen aşıq senetine malik xalqımızdandırlar.Yüzler aşığımız tarix boyu bu bölgede aşıq senetının qoruyup inkişafında  iştirak etmişler.Tebriz-qaradağ aşıq senetinden ferqli olaraq Urmiye aşıq seneti ylnız orta Asyada  görünen, tek sazla ifa olunur.Burada balabandan xeber yox.Afşarlar hem şeherde hemde kentlerde yaşamaktadırlar.Urmiye ve Salmas ve Sayın qalada nufusları 400 minnefer olar.

Urmiye şeherinin cenubuda möhteşem Qarapapaq yurdu sulduz şeheri hertürlü tezyıqlere qarşı Türklüyün elecede ata babamızdan miras qalan folklorumuzu qoruyup saxlamaqdadır.1800inci illerde Qacar –Rys savaşalrı sırasında Arazın şimalından cenuba köçen bu xalqımızın bir qısmı helede indiki Gürcüstana bağlı Borçalı da bir qismi de Türkiye de Qarsda yaşamaktadırlar.Sulduz, Salmas ve Urmiye de nufusları  texminen 150 min neferdir.

 

2-İran’da folklor toplamaq ve tedqıq merkezleri:

 

Bilindiği kimi Mamaleke mehruseye İran 1925 inci ilden beri Azerbaycan Türkleri hakimiyetinden çıxmış ve çox milletli şekilinden tek milletli(Fars,Arya) memelekete çevirildi.Bu dönüşün sebeblerı ve geden aşamaları açıklamağına bu yazıda yer yox ama bu dönuşun fars olmayan xalqlarda xususile Azerbaycan Türklerine cidii zerbe vurulduğunu qeyd etmek de fayda var.

Pehlevi şahlığı başlayınca memleketin butun imkanları Fars kültürüne  verildi.Azerbaycan medeniyeti durduruldu.Şimali Azerbaycanda medeniyetimiz inkişaf etdiği zaman cunubda şahın basqı ve tezyiqiyle Azerbaycan medeniyeti geri getmeye mehküm oldu.Şah zamanı xalqımız yalnız Tebriz,Urmiye,Erdebil ve Zencan  radyolarila folklorla maraqlanabilirdi.Azerbaycan radyoları da folklorumuzun toplanmasında çox böyük rol oynamışlar.teesüfle ki o zamanlar radyolar folklorun neşrinde kitab yaymaya geçememişler.Azerbaycan Türkçesinde Kitab ve meqale olaraq yalnız Dr.Müctehidi ve Dr.cavidin  ve Dr.Ferzanenin kitablarını görebilirik. Farsca olaraq da Behrengi ve Tehran radyosunda çalışan Encevi şirazinin kitablarını görmek mümkündür.Qalan ise koroğlu.Esli kerem,ve bu kimi Xalq nağıllarımızın aşıqlar dilinden alınma heç redakte olmayan şekilde basılmış kitablar idi.

1979 islam inqilabından sonra Türkce ve Azerbaycan medeniyetine uyqulana yasaq qldırılsa da  yene eski devlet politikası  kimi devlet programlarına Azerbaycan Dil,edebiyat ve folkloruna heç yer verilmedi.

Müasir İranda folklor toplama ve tedqiqi üçün heç bir idare veya institu yoxdur.bunun sebebini de Farsların geniş folklora malik olmadıqlarını ve elece de ehtiyac görmediklerini göstermek olar.

İndiki İranda İran xalqlarının danışıq şivesi ve nağıllarını toplayan idare medeniyet nazirliyine bağlı mirase ferhengi(medeni miras)adlı quruma verilmiştir.Folklorun toplanması ve neşrinde ne qeder ciddi olup olmadıqlarında heç xeberimiz yox.Azerbaycan folkloru sahesinde de bu güne qeder ciddi bir iş görülmemişdi.

 

3-Cenubda Azerbaycan folklorunun bu günkü veziyeti:

 

90 inci illerden etibaren Azerbaycan tarixinde yeni sehifeler açıldı.O günlerden beri universite telebeleri başda olmaqla ziyalılarımız ve medeniyetimizin qayğı keş insnları bu işde çox muveffeqiyetlere naıl oldular.Şuurlu xalqımız Tariximiz,folklorumuz ve xulase medeniyetimizin her qolunda ne qeder ciddi başarılar elde etseler de elmimetodlar ve teknik meselelerle tanış olan insanımız ve tedqiqimiz çox azdır.İran universitelerinde Azerbaycanlı telebeler üçün açılan Azerbaycan Türkçesi dersi kifayet qederile problemimizi çözenmedi.

Son zamanlar Urmye ve Tebriz üniversitelerinde resmen Azerbaycan Türkçesinin kürsüsü açılması yaxın gelecekde elmi kadroya sahip olmamız demekdir.Bu ise bekle Azerbaycan medeniyeti tedqiqinde olan elmi problerimizi çözebilsin.

 

4-Salmas menteqesinde topladığımız folklora göre:

 

Salmas menteqesinden topladığımız 6 kaset, xalq nağıllarımız,bayatılar,saya şerlerini ehtiva etmekdedir.Bu nağılların başında nağılı söyleyen ilk başda öz adı famili ,ata adı,neçe yaşda olduğu ve kimden nağılı öyrendiyini dedikden sonra nağılını demeye başlayır.Nağılların her zamankı ilk cümlesi “Bir gün varidi bir gün yox idi .Allahdan yaxud tanrıdan geyr ez heç kim yoxudu” kimi cümlelerle başlayır.Bezi nağılların adları beledir:Yaxçılıq eyle at deryaya balıx da bilmese xalıq biler.yelmiyan,ezrayilin nağılı,iki qardaş,qebistanlıq ,bir söz deyıbler iki yox, keçinin nağılı, şah ismayıl nağılı,şah Abbas nağılı, Zümrüt quşu , Fatma xanım ,ürek yarası ve s.

 

5-Salmasda folklor toplamada qarşılaşdığımız bezi problemler

 

Biz esas olaraq folklor toplamanı Azerbaycan’ın qerb vilayetlerinden sayılan Salmas şeherinde başladık . 6 kasete yığdığımız nağıllar toplusu Salmas şivesile Azerbaycan nağılları,bayatıları ve xalq mahnılarını ihtiva edir.Bu kasetler yalnız Azerbaycan folkloru üçün mühüm deyıl,Azerbaycan Türkçesinde Salmas ağzının tedqiqi üçün de çox faydalı olacaq.Bugün bu kasetler Salmas ağızını tedqıq üçün  Türkiye de ali mektebler ve dosentlik tezi olmuşdur.

Sas etibarile Salmasda folklor toplamada biz iki mühüm problemle qarşı qarşıya geldik:

1-folklor söyleyen insanla tanış olmama

2-kaset ve mikrofondan meydana gelen problemler

 

Sosyal veziyet baxımından müselman ölkeler çox bağlı ölkelerdir.Cenub Azerbaycan kentleri de bu veziyetden müstesna deyiller.kişi qadın münasibetleri normal bir seviyeye çatmamış.sosyal elmlerinde meydan tedqiqleri olamdığına göre xalqımız bu kimi araştırmalara adet etmemişler.Bizim folklorumuzun esil qaynaqları qadınlar olduğundan yuxarıdaki meseleni göze alaraq yaşlı qadınların yaxın qohumlarına muraciet ederek onlaradan yardım istedik.Heç bir bigane olmayan yerde bu kasetler yazıldı,aile mühitinde qedim eşitdiyimiz nenelerimizin nağılları kimi.Bizce bu şive folklor toplamada  daha sağlam bir şivedir.

Folklor toplamada başqa bir problem ise kaset ve mikrofon olan yerlerdir.belençi muhitlerde kişi yaxud qadın özünü tezyiq altında hiss ederek,cenubda “ibareti”sözüyle meşhur olan istilahda danışıq terzine geçir.

İcaze verin “ibareti”istilahını açıqlayım.Bu istilah piskolojik tezyiq altında xalımızın Azerbaycan Türkçesini fars dili ve grameri  çerçivesinde ifade etmek demekdir.Bu terz danışık da umumen Azerbaycan Türkçesi grameri bozulur ve mekteblerde tehsil alınmış farsça gramer ve terkibleri yerine oturur.Bu gün bu danışıq terzıne Azerbaycan’ın tamam radyo televiziyasında rast gelmek mümkündür.Ziyalılarımız yalnız resmi yerlerde görünen bu terze heciv olaraq FARKİ(farsi+Türki) deyirler.

Biz bu sorunu da yuxarıda dedıyımız yöntemı icra etdikden sonraçöze bildik ve nihayeten daha sağlam kasetler elde etdik.

Biz bu 6 Kaseti Azerbaycan folklor institusuna istedikleri elmi tyedqiqleri üçün teqdim edir ve bu instituda çalışan dostlarımıza va başqana müveffeqiyetler arzu edirik.

 

Qaynaqlar

1-Zehtabi,İran Türklerinin eski tarixi,tebriz,1999

2-Reisniya.R,Azerbaycan der seyre tarixe İran,Tebriz1989

3-Melikzade,T,Salmas tarixi,salmas,1999

4-Niyayiş,Ü,Altaylardan sehendimize,Tehran,2003

 

 

آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق

     

مقدمه

جنگ جهانی اول در تاریخ تمدن بشری عطفی محسوب می گردد که در طی آن بسیاری از نظامهای کهنه سیاسی،اجتماعی به نظامهای نوین تبدیل شد. امپراتورهای بزرگ به ممالکی کوچک تبدیل گردید و حکومتهای ملّی در سطح جهان بوجود آمد.

آذربایجان نیز گرچه از میدان اصلی جنگ یعنی اروپا به دور بود ولی به دلیل موقعیت ژئوپولتیکی آن از همان ابتدای جنگ صحنه تاخت و تاز قوای روس و عثمانی گردید و به سبب عوامل مختلفی از جمله اشتراکات فرهنگی جزو هواداران عثمانی قرار گرفت.

گرچه ترکان آذربایجان که اکثریت قریب به اتفاق اهالی آذربایجان را تشکیل می دادند و می دهند در ردیف هواداران عثمانی ها قرارگرفتند  ساکنین مسیحی آذربایجان درصف مقابل همشهریانشان در ردیف متفقین دول روس و انگلیس و آمریکا قرار گرفتند. اینان که همان ساکنان ترک مسیحی آذربایجان بودند از اوایل قرن نوزدهم بر اثر تلاشهای میسیونرهای غربی به آموزش زبان ارمنی پرداخته و بسیاری نیز از مذهب قدیمیشان_گریگوری_ که مذهب شرقی بود دست کشیده بر حسب آموزش میسیونرهای کاتولیک, پروتستان یا ارتدوکس گردیدند. وجه دیگر تبلیغات میسیونرها ,سوق دادن مسیحیان آذربایجان به طرف قدرتهای روس و انگلیس و فرانسه بود که این وجه در حین جنگ جهانی اول از طرف مسیحیان آذربایجان به منصه ظهور درآمد .

همانطوری که می دانید  ارامنه و آشوریهای آذربایجان و عثمانی وظیفه تاریخی شان از جنگهای صلیبی تا امروز که همان ضربه زدن به منافع هم وطنان مسلمانشان بود را با کمال جدیت انجام دادند.

از سال 1909 که روسها به بهانه عدم امنیت در تبریز تمام آذربایجان را به اشغال خود درآوردند با مناطق سرحدی آذربایجان با عثمانی همسایه گردیدند. با وقوع جنگ جهانی اول و درگیری مستقیم عثمانی و روسیه, دولت عثمانی نتوانست حضور قوای روس در آذربایجان را تحمل کند لذا به دولت قاجاریه برای خارج نمودن روسها از آذربایجان احضار کردند. دولت قاجاریه مسأله را با روسها در میان نهاد ولی روسها نه تنها به این درخواست مشروع وقعی ننهادند بلکه سرفرماندهی ارتش روسیه در قفقاز تصمیم گرفت واحدهای نظامی موجود در شمالغرب را تحت عنوان (سپاه آذربایجان)به فرماندهی ژنرال چرنوزوبوف تقویت و تجدید سازمان دهد. یکی از اهداف اصلی این نیرو حفظ تأمین محور ارتباطی جلفا_خوی_ سلماس و اورمیه بود که مسیر مناسبی برای وصول به عراق امروزین و آبهای گرم محسوب می شد. استقرار هواداران مسیحی روسها در منطقه نیز براهمیت این کریدور افزود.

اوایل سال 1915 آذربایجان عرصه زورآزمایی قوای روس و عثمانی بود. قوای عثمانی به فرماندهی انورپاشا به نزدیکیهای آذربایجان آمد تا منطقه را از لوث وجود روسها پاک کند ولی در دی ماه 1294 شمسی ( اوایل سال 1915) یکصد هزارتن از سربازانش را در کوههای الله اکبر ارضروم از دست داد و فاجعه مشهور ساری قمیش به وقوع پیوست.

در بهار 1295 شمسی به تدریج تمام منطقه به اشغال روسها درآمد و آخرین تلاش عثمانیها برای اخراج روسها از آذربایجان در نبرد دیلمان (اردیبهشت ماه) به ناکامی انجامید.

با ورود آشوریهای عثمانی که در آذربایجان (جیلو) نامیده می شوند به معادلات نظامی منطقه و اعلان جنگ رسمی به دولتشان عثمانی , مقاومت جیلوها در برابر سپاه عثمانی دیری نپایید. اینان که با پشتیبانی قوای روس علیه عثمانی قیام کرده بودند اینبار نیز دست به دامن آنها شده و به آذربایجان گریختند. دهها هزار مرد و زن و کودک جیلوها خسته و گرسنه از منطقه حکاری گریخته و به اورمیه و سلماس آمدند.

ورود این قوم ناخوانده و گرسنه به آذربایجان آنهم در شرایط جنگ عالمگیر برای آذربایجانیان سربار عظیمی شد ولی علیرغم این, مردم آذربایجان علاوه بر فراهم کردن شرایط مساعد زیستی به آنان تمام نان و مسکن خودشان را با آنها تقسیم کردند ولی جیلوها جواب این کمکها و نوع پروریها را با کشت و کشتار و خون و گلوله به خوبی پس دادند که اسناد فراوان این جنایات در متن کتاب آمده است.

تا وقوع انقلاب اکتبر 1917 روسیه و خروج روسیه از جنگ جهانی و بالتبع از آذربایجان    , روسها و جیلوها با همکاری هم در سوزاندن بازارها و کشتار مردم از هیچ گونه کوششی فروگذار نمی کردند پس از خروج روسها از آذربایجان ,متفقین با مسلح کردن جیلوها آنها را در قالب 6 گردان ( 4 گردان آشور 2 گردان ارمنی ) با 4 آتشبار و 300 سوار و یک گروهان مسلسل با فرماندهی عالی افسران روسی و انگلیسی و فرانسوی در مقابل آذربایجانیان و عثمانیان قرار دادند.

ارتش مسیحی با کشتار سه روزه مردم اورمیه در 22 فوریه 1918 تسلط خویش بر غرب آذربایجان را اعلام کرد. مارشیمون رهبر روحانی و ملی جیلوها برای تقویت قوای سوار خود به نزد سیمیتقو که متفق انگلیسی ها محسوب می شد امد ولی وی در 16 مارس 1918 در کهنه شهر بدست سیمیتقو کشته شد و دوباره کشتار مردم اورمیه و دیلمان و کهنه شهر از سرگرفته شد. در طی چند ماه بیش از یکصد هزار آذربایجانی شهید شدند.

آندرانیک نیز با بیست و پنج هزار ارمنی به خوی حمله کرد تا با اتصال به جیلوها و از آنجا انگلیسی ها نقشه تاسیس ارمنستان بزرگ را عملی کند که این عمل با مجاهدتهای آذربایجانیان در خوی و قوای عثمانی نافرجام ماند.

با ورود قوای عثمانی به آذربایجان ,با هدایت انگلیسی ها دهها هزار ارمنی و آشوری به جنوب دریاچه اورمیه و از آنجا همدان پایگاه انگلیسی ها گریختند. انگلیسی ها آنها را در اردوگاههایی در شمال بغداد جای دادند.

مسیحیان آذربایجان پس از ماجراجویی های فراوان به دنبال عفو عمومی به اورمیه و سلماس بازگشتند.

تراژدی قتل عام آذربایجانیان در دو سوی ارس در اوایل قرن بیستم با به سلطنت رسیدن رضا خان و دشمنی دیرینه وی با ترکان آذربایجان در تاریکی سنگین فرو رفت و بجز چند کتاب تاریخ شهرها هیچ کتاب و نویسنده ای به این موضوع مهم نپرداخت و نسل بعدی به کلی از فاجعه جیلولوق بی خبر گردید.

با عزیمت اینجانب به خارج برای ادامه تحصیل دکترا , با جستجوی فراوان, منابع خوبی هم از طرف جیلوها و ارمنی ها و هم از طرف عثمانیها و روسها به دستم آمد که شاید بسیاری از محققین تاریخ دسترسی به آنها ندارند. بنابراین با توجه به اهمیت مساله در تاریخ معاصر آذربایجان و برای ادای دین به همشهریان شهید که مظلومانه بر اثر ماجراجویی های عده ای جان خود را از دست دادند و عبرت به بازماندگان برای جلوگیری از تکرار حوادثی این چنینی ,فصل جیلولوق در تاریخ سلماس را به این امر مهم اختصاص دادم. امید است همشهریان عزیز با مطالعه این کتاب بیش از پیش به تاریخ منطقه پی ببرند.

 

ciloluq

1850 lerden itibaren yabancı misyonerler hırıstıyanlığı behane ederek hırıstıyanlığa çeki düzen vermek için Azerbaycan bölgesine girdiler. İlk bakışta onların işleri tamamıyle insanseverlik duygularla olmasına karşın savaş sıralarında ne kadar insansever oldukları açıkça göründü. Birinci dünya savaşlarrı sırasında Osmanlıda bulunan Ermeni ve Nesturiler kendi devletleri aleyhine savaşa girerek vatana hain oldular. Savaşı kayb ederek o zaman G. Azerbaycan'da bulunan Rus ordusuna sığındılar. Yüz binlerce Nesturi ve Ermeni Urmiye ve Salmas'a sığındılar. Tabii ki bu dağda yaşayan savaşçıl  halkın barındırması ve yiyecek-içeceğini tamin etmek savaş esnasında hiç de kolay olmadı. O zamanın tarihçileri ve kalan halka göre Azerbaycan halkı onlara her tür yardımdan hiç ne esirgemedi ve  zor günlerde ekmeklerini onlarla paylaştı. Artıq Azerbaycan hırıstıyanları Rus , Amerika ve ingiltere yani mutefik ölkelerin yanlısı olarak Azerbaycan'da hakim olmuşlar. Her gün hırıstıyanlar köyleri kervanları ve bazarları yağmalıyorlardı. 1917 Rus devrimi sonucu Ruslar savaştan çıkarak Azerbaycan'ı tahliye etmek istediler. Azebaycan'dan Rus ordusu çıkması demek, Osmanlının bölgeye girmesi demektir. bu nedenle Amerikalı ve ingilizliler hırıstıyan ordusunu kurmayı düşündüler. onların silahlarını da Rus ordusu tamin edeckti. Subaylar ve zabitlerini de ingilizler, fransizler ve Rusalr tamin edeceklerdi. Ocak 1918 de Rus ordusu ve hırıstıyanlar Urmiye, Salmas ve Hoy kentlerinin bazarlarını yağmalayıp yaktılar. Muttefikler hırıstıyanları 4 Alayda ( 4 Nesturi ve 2 Ermnei) 4 top taburu 300 atlı ve bir tabur müselsel ( dakkada 100 mermi atan silah) olarak donattılar. Bu ordunun baş komandanı Rus asıllı kolonel Kozmin idi. Bu ordunun Masraflarını da Fransizler 20000 frank ve ingilizler yeterinceye kadar karşıladılar. O zaman Urmiye'de bulunan misyonerlerden Mr. Şedd adlı bir zat Urmiye halkının da bu teşkilatta bulunmalarını önerdi fakat Urmiyeleiler bunu redd ettiler. İç savaştan önce urmiye'nin kuzey bölgelerinin hepsini hırıstıyanlar işgal etmişler .

Şubat 1918 de hırıstıyanlar Urmiye'de polis ordusu düzelterek halkı kontrol etmek istediler. Her gün urmiye bazarı ve sokaklarında hırıstıyanlar tarafından ( yerli halk onların bir kısmının Osmanlının Cilo dağları etrafından geldikleri için Cilo diyordular) yagmalama ve adam öldürme işleri yapılıyordu. 20 şubat 1918 de musulmanların katliam olayının ilk sinyalı 50 ye yakın  Urmiyelini öldürülmesile başlandı. Gerçı polis katil Ciloları kurtardı fakat Urmiye hakimi İcalalolmülk yabancı devetlerin konsoloslara ve gerçekten Urmiye hakimlerine nota verdi. Bu nota isabetli olmadı ve 22 şubattan itibaren 3 günlük Urmiye halkının katliamı hırıstıyanlar tarafaından başladı. Top ;silah sesleri her yerden duyulurdu. Alov; tüstü her yerde görünürdü. Kadın ;çocuk sesi her yerde duyulurdu. Cilolar kimseye rahm etmiyorlardı. 3 günlük katliamda en azı 20 bin kişi Urmiyelilerden öldürüldü. 25 şubatta muslumanların silahsızaştırılması başlandı. 48 saat içinde tüm musulmanların silahları toplanıp cilolara verildi. Belelikle Azebaycan'ın batısı resmen ciloların eline geçti. Hırıstıyanlar Urmiye'yi zapt ettikten sonra urmiye'nin kuzeyinde bulunan Salmas kentini de zapt etmek istediler. Ciloların lideri Marşimon Salmas'a gitti. Orada İngilizlerin emrile kürt ağası simko'yla görüşmek istedi. 16 Martta salmas'ın yakınlığında bulunan Köhneşeherde randevu aldı. Bu görüşmede Marşimon tüm Azerbaycanı almak için simkodan suvari istedi. Simko da olumlu yanıt verdi. Ama bu antlaşmadan sonra 16 Mart 1918 de simko yanlıları Marşimon ve onu yakınlarını öldürdü. Cilolar bu olayları duyunca Salmas; Urmiye ; köhneşeheri yerle bir ettiler ve kalan müslümanları da bu kaç günde öldürdüler. Müslümanlar 21 Mart nevruz bayramına katliamla girdiler. 1 Nisan 1918 de Urmiye yakınlığında bulunan kahramanlu kalesini kuşatıp tüm halkını öldürdüler. 3 Nisan 1918 Salması tekrar alıp insanlardan bir çoğunu katl ettiler. Her gün Azerbaycanlılardan yüzlerce adam öldürüldü. 2 Haziran Urmiye valisi Azimoseltene öldürüldü. 28 Haziran 1918 Askerabat kalesi kuşatılıp tüm  ehali öldürüldü. 21 Haziran 1918 Ermeni komiteçi Andranik Hoy kentini kuşattı. Onun niyeti Hoy kentini almakla güneyde bulunun cilolara ve İngilizlere kavuşmak idi. Ama bu işi başaramadı ve yenildi. Onlar yüzlerce ölü vermekle yerevana taraf kaçtı.

Osmanlı ordusunun Azerbaycana ordularının göndermesile cilolar yavaş yavaş Salmasdan Urmiyeye taraf gittiler. Bu dalı çekilmede ingilizlerin büyük rolu varıydı. Onlar ciloların güneyde bulunan İngiliz kuvetleri kışlaları tarafıne gelmelerini emir etmişler. Nihayet Azerbaycan cilolardan kuırtarıldı.

Osmanlılar Salmas ve urmiye'ye girdikleri andan itibaren halkın sevinciyle karşılaştılar.

Azerbaycanın batısında Ermeni ve Nesturilerin hakimiyeti 6 ay sürdü. Bu altı ayda en azı 150,000 Azerbaycanlı katl edildi  tarlalar talandı, köyler yıkıldı ve bir kaç Yıla kadar bu dehşetli soykırımın izleri silinmedi.