آذربایجانین با تی بولگه لرینده فولکلور پوتانسیل‌لری و اونون تدقیق و نشرینده پروبلئم‌لر

دوکتور توحید ملک زاده دیلمقانی

آذربایجان اراضی سینی تشکیل ائدن منطقه‌لر ان قدیمزامانلاردان بو گونه قدر تورکلرین یوردو اولموشدور . اسکی آذربایجان خالقلاریندان آس ، آراتتا ، ماننا ، اورارتو ،کیمئر و ساییر پورتو - تورکلر یاشادیقلاری آذربایجان اراضیسینده توپونیم و ائتنونیم واسطیه‌سیله ایزلرینی بوراخمیشلار . یالنیز بو اؤز‌ل آدلار دئییل ، اسکی تورکخالقالارین ایزلرینی ، اسکی تورکلرین اینانج طرزی  (توتئمیزم و شامانیزم ) یا دا اسکی حیات طرزی موتیولرینی شیفاهی ادبیات‌دا  دا گؤرمک مومکوندور . ایسلامیت   ده ن سونرا اوغوز وسونرالارقیپچاق تورکلرین اذبایجانا قالابالیق گلیشلری خالقیمیزین اسکی تورکلردن میراث قالمیش معنوی حیاتی داها دا زنگین‌لشدی . بئله لیکله آذربایجان تورپاقلاریندا ساکین اولان تورک کؤچری خالقلاری قدیم آذربایجان دا یاشایان تورکلرله قاووشوب یئنی آذربایجان تورکو و میلّی   ادبیات ، موسیقی  و فولکلوروموزوتشکیل ائتدیلر .

1-  آذربایجانین غرب منطقه‌لرینده فولکلور پوتانسیئل‌لری :

 

آذربایجان دا یاشایان تورکلر دئدیگیمیز کیمی پروتو تورکلره قاریشمیش  اوغوز وقیپچاق تورکلری ایدیلر . افشارلار ، بایاتلار ، بئگدیلی لر، قاراپاپاقلار ،آق‌قویونلو و قارا قویونلولار  تورک دؤولتلرینین قورولماسیندا چوخ تاثیرلی و اؤنملی روللاری اولموشدور. حتا چوخو میثال اولاراق افشارلار کیمی دؤولت قوروجولاردان اولموشلار . بعضی لری ایسه بایاندیر و چپنی‌لرکیمی آذربایجان و آنادولونون اورتاق حاکمیت آلتیندا یاشامالارینی باشارمیشلار .بیز بو مقاله‌ده یالنیز آذربایجانین جنوبوندا و اونون غرب بؤلگه لرینده تاریخ بویو یاشایان اوغوز تورکلری بویلاریندان دانیشیب ، بو طایفالارین موعاصیر آذربایجان فولکلوروندا نه قدر مهم روللاری اولدوقلاریندان دانیشاجاغیق .آذربایجان غرب بؤلگه‌لری ایران ایچینده غربی آذربایجان ایالتی اولاراق تانینیر . مرکزی ایسه تورک یوردو اولان افشارلارین یاشادیغی مرکز، »اورمیه« شهری دیر .بو بؤلگه‌نین ان شیمالی منطقه‌سی اسکی تاریخیمیزده ایروان و ناخجیوان شهرلری ایله بیرلیکده چوخور سد منطقه سینی تشکیل ائدردیلر . »ماکو« شهری بایات تورکلری‌نین مرکزی دیر. بو شهر شیرین لهجه ایله دانیشان ماکولولار زنگین فولکلورا مالیک دیر لر . ماکو شهرینین ایکی یوزمین نفرلیک نفوسونون چوخو بایاتلارا منسوب دور .ماکو شهرینه باغلی شهرین جنوب منطقه‌لرینی تشکیل ائدن بؤلگه‌ده بو گونه قدر قدیم آذربایجان حروفی لیک مفکوره‌سینی ساخلایان قارا قویونلو تورکلری یاشاییر .آذربایجان شیفاهی ادبیاتینا  خصوصیله عاشیق صنعتی نین ساخلانیب انکیشافیندا قارا قویونلو تورکلرینین چوخ اؤنملی روللاری اولموشدور . اونلار هئترودوکس ایسلاما اینانیر واهل حق دن دیرلر . خالقی‌میز اونلارا علی آللاهی یا گوران دئییرلر . بو منطقه‌ده یاشان خالقیمیز آراسیندا قدیم آذربایجانین صوفی - تکّه عاشیق گله‌نکلری دوام ائتمکده دیر. شیمال دان جنوبا گلیرکن ایکینجی شهر تاریخ بوْیو شؤهرتی اولان »خوْی« شهری دیر . خوی‌دا ، موختلیف تورک بویلاریندان علاوه آذربایجان دا آدلاری آز گؤرونن ییوا (ایوا ) تورکلری یاشاماقدادیرلار . ائو اوغلو توپونیمی بونا شاهید دیر. اونلاردا زنگین فولکورامالیک خالقلاریمیزدان دیرلار .»سالماس« شهری شیمال دان جنوبا گلیرکن اوچونجو شهردیر .سالماسین شیمال - غربین ده یاشایان کوره سونلی          ( گیره سونلی ) تورکلری دَگرلی فولکورا  صاحیب اینسانلاردیرلار .باشقا یئرده تایلاری آز گؤرونن بو خالق » چپنی « ائلینه منصوب و شافعی اینانج لی تورکلردن دیرلر. سالماس ، خوی واورمیه ده نفوسلاری تخیمناً 150 ـ مین نفر اولار . اونلارین دانیشیق شیوه سی آذربایجان و آنادولو تورکلرینین کؤرپوسو ساییلیر .سالماس دا یاشایان بیر آیری تورک طایفاسی دا »لک‌لر« دیر. شاه عابباس زامانین‌دا سالماسا کؤچدورولن بو طایفا ،سالماسین دوققوز پارا کندینده یاشاییر و فولکلورباخیمیندان دگرلی قایناق ساییلیر . لک لرین چوخ آز قیسمیده آذربایجانین باشقا شهرلرینده یاشاییر .

غربی آذربایجان ایالتی‌نین مرکزی »اورمیه« شهرینه گلیرکن قوجامان افشار ائلینی گؤروروک . منطقه‌نی قوروماق اوچون شاه عابباس زامانین‌دا بورایا کؤچدورولن افشارلار درین و زنگین فولکلور و تایی آز گؤرونن عاشیق صنعتینه مالیک اولان خالقیمیزدان‌دیرلار . یوزلرعاشیقیمیز تاریخ بوْیو بؤلگه‌ده عاشیق صنعتینی قوْرویوب اینکیشافیندا ایشتیراک ائتمیشلر .تبریز - قاراداغ عاشیق صنعتین‌دن فرقلی اولاراق ، اورمیه عاشیق صنعتی یالنیز اورتا آسیادا گؤرونن ، تک سازلا ایفااولونور . بورادا بالاباندان خبر یوخ . افشارلار هم شهرده هم ده کندلرده یاشاماقدادیرلار . اورمیه و سالماس و سایین قالادا نفوسلاری دؤرد یوزمین نفر اوْلار .

اورمیه شهری نین جنوبوندا  مؤحتشم »قاراپاپاق« یوردو ،»سولدوز« شهری هرتورلوتضییق لره قارشی تورکلوگون ائله جه ده آتا - بابامیزدان میراث قالان فولکلوروموزو قوْرویوب ساخلاماقدادیرلار . 1800ـ جو ایللرده قاجار ـ روس ساواشلاری سیراسیندا آرازین شیمالیندان جنوبا کؤچن بوخالقیمیزین بیر قیسمی هله ده ایندیکی گورجستانا باغلی بورچالی دا ، بیر قیسمی دا تورکیه‌ده قارص دا یاشاماقدادیلار و سولدوز ، سالماس و اورمیه ده نفوسلاری تخمیناً 150ـ مین نفردیر.

2- ایران دا فولکلور توپلاماق و تدفیق مرکز‌لری :‌

بیلیندیگی کیمی ممالک محروسه ایران 1925 ـ جی ایلدن بری آذربایجان تورکلری حاکمیتین دن چیخمیش و چوخ میلت لی شکلی‌ندن تک میلت لی ( فارس - آریا ) مملکته چئوریلدی . بو دؤنوشون سببلری و گئدن آشامالاری آچیقلاماغینا بو یازی دا یئر یوخ آمما بو دؤنوشون فارس اولمایان خالقلاری خصوصیله آذربایجان تورکلرینه جیدی ضربه ووردوغونو قئید ائتمکده فایدا وار .پهلوی شاهلیق باشلایینجا مملکتین بوتون ایمکانلاری فارس کولتورونه وئریلدی و آذربایجان مدنیتی         دوُردورولدو .آذربایجان جمهوریتینده مدنیتیمیز اینکیشاف ائتدیگی زامان ،ایراندا شاهین باسقی و تضییقی ایله آذربایجان مدنیتی گئری گتمه‌گه محکوم اولدو . شاه زامانی خالقیمیز یالنیز بویوک شهرلرده ا فولکلورلا هوبی اولاراق  ماراقلانابیلیردی . آذربایجانین باشقا  شهرلری فولکلوروموزونتوپلانماسیندا چوخ بؤیوک رول اوینامیشلار . تاسف لر اولسونکی او زامانلار رادیولار فولکلورون نشرینده کیتاب یایماغا  گئچه بیلمه میشلر . آذربایجان تورکجه سینده کیتاب و مقاله اولاراق یالنیز دوکتور مجتهدی ، دوکتور جاویدین و دوکتورفرزانه‌نین کیتابلارینی گؤره بیلیریک . فارسجا اولاراق دا بهرنگی و تهران رادیو‌سوندا چالیشان انجوی شیرازی نین کیتابلارینی گؤرمک مومکوندور . قالان ایسه کور اوغلو ،اصلی کرم و بو کیمی خالق ناغیللا ریمیزین عاشیقلار دیلیندن آلینما هیئچ رئداکته اولمایان شکیل ده باسیلمیش کیتابلاریدی .

1979 ایسلام اینقیلابیندان سونرا تورکجه و آذربایجان مدنیتینه اویقولانما یاساق  قالدیریلسا دا یئنه اسکی دؤولت پولیتیکاسی کیمی دؤولتین کولتور پروگراملارینا آذربایجان دیل ،ادبیات و فولکلورو نا هئچ یئر وئریلمه‌دی .موعاصیر ایران دا فولکلور توپلاما و تدقیقی اوچون هئچ بیر ایداره و یا انستیتو یوخدور . . آذربایجان فولکلورو ساحه سینده ده بو گونه قدر جدی بیر ایش گؤرولمه میشدیر .

3- آذربایجان دا فولکلورون بو گون‌کو وضعیتی:

90 ـ جی ایللردن اعتباراً آذربایجان تاریخینده یئنی صحیفه‌لر آچیلدی . او گونلردن بری اونیورسیته طلبه لری باشدااولماقلا ضیالی‌لاریمیز و مدنیتیمیزین قایغی‌کش اینسانلاریبو ایش ده چوخ موفقیت‌لره  نائیل اولدولار . شوعورلوخالقیمیز تاریخیمیز ، فولکلوروموز و خولاصه مدنیتمیزین هر قولوندا نه قدر جیدی باشاریلار الده ائتسه‌لرده علمی مئتودلار و تئکنیک مسئله لرله تانیش اولان اینسانیمیز وتدقیقیمیز چوخ آزدیر . ایران اونیورسیته‌لاریندا آذربایجانلیطلبه‌لر اوچون آچیلان آذربایجان تورکجه‌سی ، درسی کیفایتقدریله پروبلئمیمیزی حل ائده بیلمه‌دی .سوْن زامانلار اورمیه و تبریز اونیورسیته‌لاریندا رسما ًآذربایجان تورکجه‌سی کورسوسو آچیلاماسی یاخین گله‌جکده علمی کادرویا صاحیب اولمامیز دئمکدیر . بو ایسه بلکه‌آذربایجان مدنیتی تدقیقینده اولان علمی پروبلئم لریمیزی چؤزه  بیلسین .

4- سالماس منطقه‌سینده توپلادیغمیز فولکلورا گؤره :‌

سالماس منطقه سیندن توپلادیغیمیز آلتی کاسئت ، خالق ناغیللاریمیز ، بایاتیلار ، سایا شعرلرینی ائحتیوا ائتمکده دیر . بو ناغیللارین باشیندا ناغیلی سؤیله‌ین ایلک باشدا اؤز آدی ، فامیلی ، آتا آدی ، نئچه یاشدا اولدوغو وکیمدن ناغیلی اؤیرندیگینی دئدیکدن سونرا ناغیلینی دئمه‌گه باشلاییر . ناغیللارین هر زامانکی ایلک جومله‌سی ، »بیرگون واریدی بیر گون یوخ ایدی . آللاه دان ( یا خودتانری‌دان ) غیر از هئچ کیم یوخ ایدی« ، کیمی جومله‌لرله باشلاییر . ییغدیغیمیز بعضی ناغیللارین آدلاری بئله دیر : یاخشی‌لیق ائیله آت دریایا بالیق دا بیلمه‌سه خالیق بیلر ، عزرائیلین ناغیلی ، ایکی قارداش، قبریستانلیق ، بیر سؤز دئیبلر ایکی یوخ ،گئچی نین ناغیلی ، شاه اسماعیل ناغیلی ، شاه عابباس ناغیلی ، زومروت قوشو ، فاطما خانیم ،اوره‌ک یاراسی وساییره.

 

5- سالماس دا فولکلور توپلامادا قارشیلاشدیغیمیز بعضیپروبلئم لر :

بیز  اساس اولاراق فولکلور توپلامانی آذربایجانین غرب ویلایتلریندن ساییلان سالماس شهرینده باشلادیق. آلتی کاسئته ییغدیغیمیز ناغیللار توپلوسو سالماس شیوه‌سیله آذربایجان ناغیللاری ، بایاتیلاری و خالق ماهنی لارینی ائحتیوا  ائدیر . بو کاسئتلر یالنیز آذربایجان فولکلورو اوچون مهم دئییل . آذربایجان تورکجه‌سینده سالماس آغیزینین تدقیقی اوچون ده چوخ فایدالی اولاجاق . بوگون بوکاسئتلرین سالماس آغیزینی تدقیق اوچون تورکیه‌ده عالی مکتب‌لر و دوچئنتلیک تئزی اولماسینا پلانلار وار .

اساس اعتباریله سالماس دا فولکلور توپلامادا بیز ایکی مهم پروبلئم له قارشی قارشی‌یا گلدیک :

1- فولکلور سؤیله ین اینسانلا تانیش اولماماق

2- کاسئت و میکروفون‌دان مئیدانا گلن پروبلئم لر

سوسیال وضعیت باخیمیندان موسلمان اؤلکه‌لر عمومیتله  باغلی اؤلکه‌لردیر . آذربایجان کندلری ده بو وضعیت‌دن مستثنی دئییلدیرلر . کیشی ، قادین موناسیبتلری نورمال بیرسوییه‌یه چاتمامیش . سوسیال علملرینده تدقیق اوچون مئیدان اولمادیغینا گؤره خالقیمیز بو کیمی آراشدیرمالارا عادت ائتمه‌میشدیلر . بیزیم فولکلوروموزون اصیل قایناقلاری قادینلار اولدوغوندان یوخاریدا کی مسئله نی گؤزه آلاراق یاشلی  قادینلارین یاخین قوْهوملارینا موراجیعت ائده‌رک اونلاردان یاردیم ایسته‌دیک .هئچ بیر بیگانه اولمایان یئرده بو کاسئتلر یازیلدی ، عائله محیطینده قدیم ائشیتدیگیمیز ننه‌لریمیزین ناغیللاری کیمی ، بیزجه بوشیوه‌ فولکلور توپلامادا داها ساغلام بیر شیوه دیر .فولکلور توپلامادا باشقا بیر پروبلئم ایسه کاسئت ومیکروفون اولان یئرلردیر. بئلنچی محیط‌لرده کیشی یاخود قادین اؤزونو تضییق آلتیندا حیس ائده‌رک ، ایراندا »عیبارتی « سؤزویله مشهور اولان اصطلاح دا دانیشیق طرزینه گئچیر .ایجازه وئرین» عیبارتی « سؤزونو آچیقلاییم . بو ایصطیلاح پیسیکولوژیک تضییق آلتیندا خالقیمیزین آذربایجان تورکجه‌سینی فارس دیلی و گرامئری چرچیوه سینده ایفاده ائتمک دئمک دیر . بو طرز دانیشیق دا عموماً آذربایجان تورکجه‌سی گرامئری پوزولور و مکتب‌لرده تحصیل آلینمیش فارسجا گرامئر و ترکیب لری یئرینه اوْتورور . بوگون بودانیشیق طرزینه آذربایجانین تامام رادیو – تلویزیونوندا راست گلمک مومکوندور . ضیالی لاریمیز رسمی یئرلرده گؤرونن بو طرز دانیشیغا هَجو اولاراق فارکی ( فارسی + تورکی ) دئییرلر .بیز بو سورونو دا یوخاریدا دئدیگیمیز یؤنتئمی ایجرا ائتدیکدن سونرا حل ائده‌بیلدیک و نهایتاً داها ساغلام کاسئتلر الد ه ائتدیک .

 

 

قایناقلار :

1- زهتابی - ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی . تبریز 1999

2- رئیس نیا - آذربایجان درسیر تاریخ ایران . تبریز 1989

3- ملک زاده دیلمقانی - سلماس تاریخی - سلماس 1999

4- نیایش - آلتایلاردان سهندیمیزه - تهران 2003

 

 

 

 

فعالیتهای ارامنه در آذربایجان و عثمانی قبل از جنگ جهانی اول برای تشکیل ارمنستان بزرگ

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

[e-mail]

از اواسط قرن نوزدهم ارامنه فعالیت شدیدی برای استقلال از عثمانیو اذربایجان  و سپس اجرای نقشه ارمنستان بزرگ از دریای خزر تا دریای مدیترانه را آغاز کردند و بالاخره در سال 1918( جنگ جهانی اول ) موفق به تشکیل دولت ارمنستان دراراضی  اشغالی آذربایجان ( ولایت ایروان و گؤی چای )  شدند . از آنجایی که فعالیت ارامنه منحصر به اراضی عثمانی نبود و ارامنه از سلماس به عنوان پل ارتباطی روسیه به عثمانی استفاده می کردند سلماس و کلا غرب آذربایجان  ازتحریکات زیر زمینی  ارامنه  کنار نماند و آرشیوهای دولت عثمانی از اواسط قرن نوزدهم بر روی ارامنه و خصوصاً تحرکات آنان در آذربایجان و روستاهای مرزی با عثمانی متمرکز شد .

فعالیتهای تشکیلاتی ارامنه برای فعالیتهای تروریستی از سال 1860 تشدید  شد و در مکانهای مختلف تحت عناوین متفاوت جمعیتهای مختلف برای کسب استقلال از عثمانی و روسیه تشکیل شد . جمعیت آرارات در وان و نواحی اطراف آن فعالیت داشت که سلماس و اورمیه  نیز جزو حوزه نفوذ این جمعیت بود . پس از جمعیت آرارات جمعیتهای دوستداران معارف ، شرقی ، کیلیمکیه با هم متحد شده و جمعیت متحد ارمنی را تشکیل دادند . این جمعیت منابع مالی خود را از ثروتمندان ارمنی و راهزنهای مختلف در گوشه و کنار عثمانی تامین  می کرد . از جمله اقدامات این مرکز ، تاسیس یک مکتب ارمنی در وان و متشکل کردن ارامنه آذربایجان برای کمک به ارمنه عثمانی و ایجاد پایگاهی برای ارسال اسلحه و مهمات در روستای دئریک سلماس بود .

 

روستای دئریک سلماس مرکز تروریستهای ارمنی

 با تشکیل جمعیت ناسیونالیست داشناک درسال 1890 و ارسال منظم اسلحه از طریق روسیه – سلماس (دئریک) – وان (عثمانی) به تدریج عثمانی به آشوب کشیده شد و اشوبها و عصیانهای زیر یکی پس از دیگری در عثمانی به وقوع پیوست :

 

20 زوئن 1890 عصیان ارزروم (1269 شمسی)

ژوئیه 1890 تظاهرات در قوم قاپی

93 – 1892 – نا آرامیهای مرزیفون ، قیصریه و یوزقات

1894 اولین ناآرمیهای سامسون

18 سپتامبر 1895 نمایش در برابر باب عالی در استانبول

1895 عصیان در زیتون

1 ژوئن 1896 عصیان در وان

14 اوت دومین تعرض در سامسون

21 ژوئیه 1906 ، ترور سلطان عبد الحمید در ییلدیز ، استانبول[1].

 

اقدامات میسیونهای مسیحی در آذربایجان

درآذربایجان نیز سناریو به شکل دیگری طرحریزی می شد آنهم نه با اقدامات انقلابی بلکه به کمک میسیونهای خارجی . بطوریکه انواع و اقسام مبلغین مسیحیت از انگلیس وآمریکا تا فرانسه و روس و سوئیس و غیره به آذربایجان امده و اقداماتی نظیر تاسیس مدرسه و کلیسا و حتی آموزشگاههای پزشکی انجام دادند که در نگاه نخست جز اقدامات مثبت چیز دیگری دیده نمی شد ولی به تدریج با وقع جنگ جهانی اول پرده از چهره کریه این میسیونها  برداشته شد ، میسیونها درسال 1886 مدرسه ای در هفتوان سلماس و تعداد 5 باب دیگر درسالهای 1882 تا 1892 تاسیس کردند .

در همان سالها بیمارستانی در اورمیه احداث نموده در تبریز نیز کلیسایی انجیلی را بنا نهادند .

همزمان باسلماس در مناطق شرقی عثمانی نیز میسیونها بی سرو صدا اقداماتی انجام می دادند مثلاً در سال 1872 در وان میسیون آمریکایی و میسیون دومینیکن فرانسه افتتاح شد .

یکی از عجیبترین اقدامات برای انجام اعمال  تروریستی  ارامنه در سلماس متمرکز بود . ارامنه پی از متشکل شدن در زیر جمعیت داشناک ، مسیر تفلیس – ایروان – جلفا – سلماس – وان را برای ارسال اسلحه و مهمات بوجود آوردند . اینان پس از عبوراز جلفا با عناوین و لباس مبدل بصورت معلم ، زوار و تجار وارد آذربایجان می شد وبه تشکیل و اشاعه انقلاب می پرداختند و تدارک دخول به مرز و خاک عثمانی را می دیدند . ازجمله نخستین سازمان دهندگان داشناک در ایران میتوان تیگران استپانیان Tigran Stepanian را نام برد که از اعضای سابق گروه دروشاک بود . وی وارد تبریز شد وبه سال 1891 کارخانه اسلحه سازی کوچکی به نام « کارخانه مرکزی مهمات» تاسیس کرد . ازطن کارخانه اسلحه سازی سعباتی در غالب بخش های ارمنی نشین تبریز دایر کرد و صرفاً به مونتاژ اسلحه پرداخت . افراد خبره ای که در قبلاً در کارخانجات اسلح سازی تولا در روسیه کار کرده و تجربه اندوخته بودند در این کارخانه فعالیت می کردند . قطعات مورد نیاز از روسیه وارد و آنگاه در تبریز به سوار کردن قطعات پرداخته و به قوای چریکی می رسانیدند و یا به عثمانی حمل می کردند . یکی از مواضع مهم انقلابیون ارمنی در بدو ورود به خاک عثمانی صومعه دریک بود . این صومعه که سالیان متمادی از حیض انتفاع افتاده بود دراوائل دهه نود 1890 به علت موقعیت سوق الجیشی نطامی خود جلب توجه کرد . باگرات وارداپتن تاواکلیان که انقلابیون ارمنی او رابه نام زکی می شناختند شبان ان دیر شده و عملیات نظامی را با امور دینی در آمیخت . در زمان شبانی و صومعه دئریک به کمک ارمنیان  و داشناکها مرمت و به عنوان یک موضع و قورخانه مورد استفاده قرار گرفت . اهمیت سوق الجیشی  صومعه از نظر دولت عثمانی پوشیده نبود در 21 ژوئیه 1894 دولت عثمانی به دئریک حمله کرد . داشناکها آشوریها را نیز به حمایت خود جلب می کردند[2] .

عملیات عثمانی و رد وبدل کردن اعتراض آمیز از سوی عثمانی به دربار قاجار ، اهمیت اقدامات ارامنه را برای عثمانی ها به نمایش می گذارد . شان اول کانتارجی  Şenol Kantaraci   مسیر عبور دانشاق ها را از آذربایجان به عثمانی – اینگونه     می نویسد :

1 – اورین داغ ( از قله های  خوی ) – گیره باران داغ  - آختا خانه و سپس آرکاو داغ و وان در 5 روز

2 – قلعه سر( از روستاهای سلماس ) – هفتوان – دوشوان دره سی- قاراحیصار- عبدالله آغلی – کشیش گول – مرتع سلطان- ائریک داغ – وان .4 روز

3- ایروان- روستای پیه جوک سلماس- قره دره – یزیدی دره ولی – عیسی بی – قوزلو جان – وان در 4 روز[3]  

 

در این باره کنسول عثمانی در تبریز در گزارشی به وزارت خارجه عثمانی می نویسد :

(( تبریز فرانسا کونسولوسونون «ایران ائرمنستان» آدیلا یازدیغی و آوروپا قزئت لرینده ن بیرینه گوند ه ردیکی مقانین آوزه ئتی : آذربایجان دا بولونان ائرمنی لرین نفوسو /-14000 ایران داکی توپلام ائرمنی نفوسو ایسه 000/45 ی گئچمز . ائرمنی اخلاقی دورومونو بیلمه ین آوروپا یالنیز خیرستیان لیق لارینی دقته آلیپ ظلم آلتیندا اولدوقلاری ظن ایله اوزلرینی توتماقدادیر لار . ایران ائرمنی لری شاهین ان موتلو تبعا سیندن دیرلار . دینی سربستی لری واردیر ، عسگر لیک ده ن معاف دیرلار . زراعت له اوغراشماز لارسا وئرگی وئرمزلر . بونا دئولتین علیهینه ترتیب لر قورورلار .فسادین مرکزی «سلماس» دیر . بورادا بطر اختلال کمیته سی واردیر . کیتاب سئو ه ن لر ده رنگی آدی التیندا بیر کمیته باغیمیز بیر ائرمنستان تخیل ائتمک ده دیر . عثمانلی  دئولتینده چیخان عصیان لاردان بری بیر چوق ائرمنی ، سلماسا گلمیش دیر .

بونلار ائرمنی روس ائرمنی لرینین فقیر قیسمندن دیلار . گنج دیرلر . کوی کوی دولاشاراق اختلال پروپاقانداسی یاپماق دادیرلار . پاپاز لار داهی باغیش توپلاماق دادیرلار . قوتولوش گونونون یاخین لاشماقتا اولدوغونو آچیقجا سویلمک ده دیرلر . بونلارین ییسه جک و سلاح احتیاج لاری ساغلانیر .

راهبلرین غیرتی ایله اهالی ده وطن سئورلیک حسی اویانینجا بو آسیا لهستانینی ارالاریندا پایلاشمیش اولان اوچ دئولتین بویوندورغوندان چیخواقدان بحث ائدیلمه یه باشلانمیشدیر . شیمدی غایه اسکی ائرمنیستان شاهلیغی ین سیلسیله سی اورمیه گولو ، دجله نهری نین باتی قیسمی و کوچوک زاب سویو آراسینداکی توپراغی قاپسیاجاق اوراتی نین اسکی باش شهری توشپا(وان) ایله تفلیس – موش – اورمیه و هونی شهر لریند ه ن عثمانلی دئولتی و ایان ین ضررینه اولاراق تشکل ائده جک و باشلاناجاق اختلال هم روحانی هم ده سیاسی بیر ماهیت آلاجاغیندان ائرمنی کاتوقیکوسونون اوتوردوغوئیر اولان ائچمیازین ده داخیل ائریوان و ارزروم شهر لرینه قده ر گئنیش له یه جکدیر . سلماس اختلال کمیته سی بیر کومپلو ایله مئکی تاریستلرین باش راهیبی نی اولدورموشدور . سلماس دا روس نفوذو یوق گیبیدیر . روسلار ائرمنی کرال لیغینین آراراتین گونئی ینده انجاق کندی حیمایه لرینده قورولا بیله چگینی ، بو کیرال لیغین قورولماسی عثمانلی دئولتی ایله ایران اوچون بویوک بیر ضربه اولاجاغینی و بو حکومتی قوزئی جهتینده آرارات ایلری سینه گوتورو لمه سینی یاساقلایا بیله جک قووته مالیک اولدوق لارینی بیلییرلر . ایران لا عثمانلی اری قورتاراجاق شیء ائرمنی آرسینداکی بولونمه دیر . بو گون لرده بیر آیاقلانما چیخا بیلیر . هر گون روسیادان بیر چوق ائرمنی و کمیـه لره پارا گلمک ده دیر . ( 14 شباط 1892[4])

در سند دیگر از ولایت بیتلیس به باب عالی استانبول از اجتماع ارامنه در خوی و سلماس سخن رفته که هزینه این جمعیت ارامنه از شهر تفلیس و کمیته های ارمنی آنجا تامین می گردد[5] .

در سند دیگر از وزارت خارجه عثامنی ،تجمع ارامنه در خوی و سلماس و قتل کشیش عثمانی توسط ارامنه انقلابی در سلماس پروتست شده و دستورات لازم به سفارت خانه و شهبندرهای عثمانی در سلماس و اورمیه و تبریز داده شده است.[6]

                 در 31 تموز (ژوئیه) 1889 از عساکر رضاپاشا به صدراعظم کامیل گزارشی مبنی بر اینکه در سلماس بیش از 2000 قبضه (تفنگ سورمه لی) بین ارامنه توزیع شده و بسیاری ازارامنه سواره به حدود حکاری عثمانی وارد شده اند ارسال شد[7] .

 

تجمع بیش از ده هزار ارمنی در سلماس

در سند دیگر از تجمع بیش از ده هزار ارمنی در سلماس سخن به میان آمده است .

« سلماس ائرمنی لرنین بیر شیپ اون مین نفوس قدر بیر جمعیت تشکیل ائتدیکلری و فرصت بولولاریسه حدود خاقانی یه تجاوز ائده جکلری خوی وس لماس شهبندر لیک لرینده ن بیلدیر یلیدیگیینده ن و روسیادان قیرح اللی کیشی لیک بیر ائرمنی چته سسی نین حدوده تجاوزله قارابولاق کوردونونوتا تسلط ائتمک و بو صورتله بیازیت ده بیؤ قارشی لیق ظهورا گتیرمک فیکرینده بولوندقلاری استخبار ائدیلدیگیینده ن بحث له ولایته اتخاذ اولونان تدابیره

دایر بیر کره ارزروم ولایتی جلیله سیند ه ن الینان تلگرافنامه اوزرینه حانب ولایته وصایای مقتضیه ایفا اولونموش اولماغا تسریعی کمیسیونو ایفاده سیله برای معلومات کیفیت ده مصابرت قیلیندی[8] .

تجمع ارامنه روسیه در سلماس نیز از دید ماموران استخبارات عثمانی در آذربایجان و سلماس به دور نمانده بطوریکه در تاریخ 19 نیسان (آوریل) 1896 گزارشی ازرفت  و آمد انقلابیون ارمنی منسوب به خلیفه گری اچمیارین به تبریز و سلماس داریم . در این گزارش مامورین مخفی عثمانی ، ارامنه مشغول تدقیق اراضی مناسب برای اسکان  ارامنه موش عثمانی در ماکو هستند . همچنین آنا تصمیم به افتتاح مدرسه ای ارمنی در سلماس هستند[9] )

اقدامات دیپلوماتیکی عثمانی در تهران ادامه داشت . دراین باره سفارت عثمانی به وزارت خارجه چنین می نویسد :

درگیریهای ارامنه با اکراد و مامورین عثمانی تا سال 1317 قمری( 1276 شمسی ادامه داشت :

 

شماره سند :663

موضوع : زد و خورد ارامنه با شرف بیک در قرا حصار و خیالات تلافی جویانه شرف بیگ

تاریخ : غره ربیع الاول 1317 ه.ق

کارتن :16

پرونده:32/10

راپورت سلماس به وزارت خارجه

از قرار مذکور بیست چهار نفر از ارامنه در محل موسوم به قراحصار جزو ناحیه سرای از داخله عثمانی عبور می کرده اند شرف بیگ معروف شصت سوار از الای حمیدیه برداشته آنها را در کوه فراحصار محاصره نموده ، زد و خورد کرده ، دو نفر از ارامنه و شش نفر از کسان شرف بیگ مقتول شش نفر مجروح شده اند ، ارامنه معلوم نیست کجایی بودند . شب کوه را شرف بیگ و سایر عشایر عثمانی حصار داده صبح دیده اند سوای جنازه دو نفر مقتول کسی نمانده فرار کرده به وان رفته اند می گویند شرف بیگ در خیال تخطی به خاک خوی و سلماس و تلافی به دهات ارامنه را دارد  گندم شانزده الی هفده تومان است .

اسمعیل

{حاشیه ، دستخط مظفرالدین شاه :}

جناب اشرف صدراعظم همین امروز این تفصیل را به سفارت کبرای عثمانی اطلاع بدهید که از شرف بیگ جلو گیری نماید .هکذا به ولیعهد و نظام السلطنه تلگراف بشود که سواری و خبری به خوی روانه نمایند هرگاه شرف بیگ بخواهد تخطی نماید نگذارند .

امضاء : مظفرالدین شاه

تحرکات انقلابی ارامنه حدو حصری نداشت و پروژه انان برای تشکیل ارمنستان بزرگ هر روز ابعاد      تازه ای می گرفت تا اینکه ارامنه عثمانی به اصطلاح از ظلم عثمانی به تنگ امده و از دولت قاجار تقاضای اسکان درسلماس می نمایند .

که این تقاضا با موافقت شاه روبرو می شوند . شاه غافل در این فرمان می نویسد : هو ، جناب اشرف اتابک اعظم راپپرت ملفوف ملاحظه شد گویا بی ضررباشد و اجازه دهید بیایند در خوی و سلماس رعیتی کرده ، مالیات بدهند

شهر ذی قعهده 1319 مظفرالدین شاه

 

شماره سند :989

موضوع :مهاجرت ارامنه عثمانی به ایران

نمره :569

تاریخ:24 شوال المکرم 1319 ه.ق

کارتن :27

پرونده :

نامه سفارت ایران از اسلامبول به وزارت امور خارجه

الساعه که مشغول بستن پاکت بود راپرتی از ویس قونسول قارص دایر بر مهاجرت ارامنه رعیت عثمانی ساکنین قارص به ممالک محروسه ایران رسید . چون این مسئله اهمیت دارد و استحضار خاطر مبارک اولیای دولت جاوید آیت لازم بود راپروت معروض را عیناً تقدیم  داشت که خاطر مبارک را در این خصوص زودتر به فدوی اطالع بدهید یا تکلیف ارامنه و ویس قونسول قارص در این موقع معین شود ، زیاده امر مبارک است .

اثر مهر مشیر الملک

{حاشیه ، دستخط مظفرالدین شاه:}

هو، جناب اشرف اتابک اعظم راپورت ملفوظ ملاحظه شد گویا بی ضرر باشد و اجازه بدهید بیایند در خوی وسلماس رعیتی کرده ، مالیات بدهند . شهر ذی قعده 1319

امضاء :مظفرالدین شاه

 

تعداد 42 مکتوب از مکاتبات وزارت خارجه با سفارت عثمانی در باب اسکان ارامنه عثمانی و روسیه در سلماس موجود می باشد[10].

 

 اسکان ارامنه در آذربایجان و ازدیاد نفوس آنان در سلماس و اورمیه

بدین ترتیب  جمع کثیری از ارامنه با استفاده از غفلت حکام  شهرهای آذربایجان  ازمناطق مختلف امپراطوری عثمانی و روسیه وار د آذربایجان شده در سلماس و اورمیه و خوی اسکان یافتند . اینان درابتدای ورود با اغفال حکومت قاجاریه به احداث کلیساها و معابد  مسیحی پرداخته و به دستور میسیونرها سنگ مزارهای ارمنی وفات یافته را به شکل بسیار بزرگی تراشیده و قبرستانهای وسیعی به وجود آوردند . بازدید نگارنده از قبرستانهای شهرهای سلماس و اورمیه و خوی نشان می دهد که تاریخ بسیاری از این سنگ قبرها پس از اسکان وسیع و دسته جمعی ارامه در مناطق غربی آذربایجان می باشد.

موضوع دیگر اینکه مسیحیان ارمنی با راهنمایی ارامنه به اروپا وآمریکا مسافرت کرده و سپس ترک تابعیت نموده و به تبعیت دول اروپایی در آمده و سپس به سلماس و اورمیه و خوی آمده و تحت حمایت سفارتخانه های بیگانه به هر اقدامی دست می زدند و حکومت آذربایجان در این مورد کاری نمی توانست بکند . در این باره داریم :

 

شماره سند :چهل و چهار

فرستنده :  کارگزاری اورمیه

گیرنده : وزارت امور خارجه

موضوع : ترک تابعیت اتباع ایرانی پس از مسافرت به امریکا و اثرات ناشی از این امر

تاریخ : 1 دیحجه 1322 ق

تمره :284

 

چنانکه سابقاً عرض کرده ام و خاطر مبارک مسبوق است بعضی از انصاری تبعه صحیحه دولت علیه ایران از اهالی ارومی وسلماس برای تحصیل علم و صنعت ویا به جهت تجارت به اتازونی می روند و در آنجا پاسپورت تابعیت تحصیل و پس از چندی که به اورمیه و سلماس وطن اصلی خود مراجعت می نمایند ادعای تابعیت امریکا می کنند و ژنرال قونسولگری انگلیس می گوید به موجب دستور العمل سفارت اتازونی مقیم طهران هر کس تذکره تابعیت در دست داشته باشد او را تبعه امریک شناخته و از او حمایت می کنیم و حال آنکه آنهایی که به انگلیس رفته و تحصیل پاسپورت هم کرده اند بعد از مراجعت به ایران آنها را تبعه انگلیس نمی شناشند و از آنها حمایتی ندارند . می گویند فقط این دستورالعمل از سفارت امریک به ما رسیده که آنها را تبعه امریک بشناسیم . این اوقات یکنفر میناس خوکا نام که از اهل کهنه شهر سلماس رعیت ایران که یک وقتی به امریک رفته و مدتهاست در سلماس است کاری پیدا کرده کارگزاران آذربایجان قطع نظشر از تابعیت مشارالیه مستقیماً حکم لازم در آسایش او به حکومت سلماس صادر نموده لیکن رسماً زیر بار تابعیت نرفت این است که از ژنرال قونسولگری در این باب مراسله به کارگزاری مهام خارجه رسیده و عیناً از لحاظ مبارک می گذرد و هر طور در این خصوص امر و مقرر می فرمائید دستخط کنند از همان قرار جواب بنویسد . اگر بنا باشد این قبیل اشخاص به بهانه تحصیل صنعت به آمریک بروند و تحصیل پاسپورت نموده برگردند و خود را تبعه امریک قلم بدهند از آنها خمایت نمایند ، رفته رفته کار مشکل  و اولیای دولت به زحمت و درد سر فوق العاده دچار خواهند شد ، اینها همه ملک و علاقه جات دارند .. بالمذاکره مرحمتی فرموده تکلیفی در این خصوص برای کارگزاری معین فرمایید که از همان قرار جواب نوشته رفتار نماید . امر مبارکست .

حاشیه

-جواب بنویسید که کارگزاری ابداً اشخاص را که پاسپورت تابعیت در خارجه تحصیل نمایند به تابعیت دولت علیه نخواهد شناخت و تکلیف کارگزاری همین است . شما اگر ایرادی دارید به سفارت خودتان رجوع نماییید با وزارت خارجه مذاکره نمایید.

 

کلیسا هایی که در زمان میسیونها در سلماس احداث شد.

قبل از فعالیت میسیونها ی مسیحی در آذربایجان،جمعی از   مسیحیان آذربایجان  به اغوای میسیونرها با یادگیری زبان ارمنی و احداث کلیسا ها و مزارها ی سنگی که الفبای ارمنی در آنها نقش بسته بود پرداختند. . ما در این مقاله تنها به کلیسا هایی که آن زمان در سلماس برای اثبات  ادعای اینکه این مناطق روزی ارمنستان بوده،   احداث شده را می آوریم . این کلیسا ها اول و آخر تمام کلیساهایی است که به ادعای ارامنه از اجدادشان به یادگار مانده است. جالب اینکه این کلیساهای به اصطلاح ارامنه توسط ترکان مسیحی که در آذرابجان می زیستند و دارای فرهنگ مشترکی با سایر آذربایجانیان داشتند ( از قبیل فرهنگ مشترک عاشیقی )  ساخته شده است.  

 

کلیسای ملحم

قدمت ساخت این کلیسا به 1880 میلادی می رسد . این کلیسا به توصیه میسیونرها مسیحی ساخته شد . بنا دارای پلان مستطیل شکل است . برخلاف اکثر کلیساها ورودی آن در جهت غربی نیست بلکه در جهت شمالی قرار دارد  محراب آن در جهت مشرق زمین است .

کلیسای اختاخانا

قدمت ساخت این کلیسا به 1890 می رسد . کلیسا در اثر زلزله صدمه کلی دیده و مخروبه است .

این کلیسا شاید قدیمتیرین کلیسای سلماس می باشد که متعلق به ترکان گریگوری مذهب می باشد . این کلیسا در زمان شاه عباس تعمیر شد . سقف کلیسا بصورت طاق می باشد که پس ازاولین طاق یک گنبد مرتفع با دوازده نورگیر در آن قرار دارد . در ورودی کلیسا در جهت غربی و محراب در جهت شرق است . دو طاق کوچک قرینه در دو طرف محراب قرار دارند که یکی اطاق تعمید و دیگری اطاق خدمات است . محراب این کلیسا بصورت طاقنما اجرا شده است . می دانیم که طاق سیستم ساختمانی ترکان باستان می باشد  طاقها از نوع بیضوی هستند که پس از مرمت شکل آنها عوض شده است . بنا یک بنای سنگی است که با سنگ لاشه و با ملات ماسه اهک اجرا شده است . پلان بنا مستطیل شکل است .در نزدیکی هفتوان یک سر در نسبتاً مرتفع در فاصله چند متری شمالی کلیاس قرار دارد که با تاتر معروف است. این بنا در اثنای اشغال آذربایجان توسط روسها به دست معماران آذربایجانی ساخته شده و متلق به سالهای بعد از 1914 می باشد . درسالهای اخیر در مجاورت این محل بشقابهای چینی و ظورف فلزی با ارم روس بدست آمده است . بنا یک بنای آجری است .

کلیسای مار گورگیز

بر اساس یک کتیبه مستقر در کلیسا ساخت این بنا به 40 سال قبل از هجرت پیامبر اسالم بر می گردد یعنی اواخر قرن 6 میلادی . که نادرست می باشد . چرا که اولین نسطوریهای آذربایجان در قرن هشتم هجری درزمان ایلخانیان ظاهر شد ه اند . این بنا در اوخر قرن نوزدهم ساخته شده است.  از بنا فقط چهار اصلی سنگی باقی مانده سات و در نوع سنگ چینی آن در طی سالهای اخیر هیچ تغییری داده نشده است .

کلیسای هفتوان

این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزله سال 1309 سلماس تخریب و چند سال بعد مرمت شد.

 

کلیسای مار سرکیس

تاریخ احداث ان کلیسا براساس تاریخ مندرج در کتیبه آن به سال 1896 میلادی می رسد . ساختمان کلیسا دارای پلان مستطیل شکل در ابعاد 30/7*5/12 سانتی متر می باشد . ورودی آن از سمت جنوب که دربالای در گاه تاریخ 1869 میلادی درروی تخته سنگ تراشیده بهشکل ذوذنقه حک گردیده که در سال احداث بنا را معلوم می نماید . فضای داخل شامل یکسالن مستطیل شکل است که بوسیله دو ستون چوبی مدور بر  پایهه ای سنگی مربع شکل استوار گردیده که محل انجام مراسم مذهبی است . این فضا بوسیله پله های طرفین سکویی که یک متر بالاتر از سالن مذکور  است . راه پیدا می کند که محل اجرا مراسم مذهبی توسط شخص روحانی است .مصالح به کار رفته د ربنا در قسمت پی از سنگها تراش دارد . در فرمهای مربع و مستطیل و پس از آن از خشت خام و اندود کاهگل در ساختمان کلیسا استفاده گردیده است . پوشش سقف از تیرهای چوبیاست . در داخل حیاط کلیسا سنگ قبرهایی ملاحظه می شود که دارای تاریخهای مربوط به سالهای 1837 ، 1890 ، 1893 ، 1914 ، 1917 میلادی می باشد . این تاریخها به صراحت رویکرد ارامنه آذربایجان را به اعمال       بنیه ای ونمایشی برای ادعای ارضی در آذربایجان و عثمانی قبل از آغاز جنگ اول جهانی را نشان می دهد.

 

 

 

---

[1]                     Demir , neside kerem

(Turkiynin Ermeni Meselesi , manias , 2001 , s:42

 

[2] تاریخ سیاسی و اجتماعی ارامنه ص 283 – 282 ترجمه دکتر الکساندر پادماگریان و گیو آقاسی چاپ اول تهران 1352 انتشارات سازمان فرهنگی پاد

 

[3] (Kantarci , Senol , vandal Ermeni isyanlari (1896 – 1915),Ermeni , Arastirmalari , bahar , 2002 , s:89

DR. Hasan Oktay , Ermeniler ve  Van ihtilal örgütü . bahar 2002 . ss; 89*90

[4] osmanli Belgelerinde Ermeniler , c:10 , s:LXIV)

 

[5]

(Yildez sad.mutenevvia 17 ca 1309 / 94/2024/57/50/ osmanli Belgelerinde Ermeniler , C:10  S: 12)

 

Osmanli Belgeleri Ermeniler . C:9 , S:461  [6]

 

[7] (Osmanli Belgelerinden Ermeniler  C: 7)

[8] (Nazim pasa , Huseyin , Ermeni olaylari , tarihi C1,2 , Ankara 1998 S:286)

 

[9] Osmanli Belgelerinde Ermeniler m C:28, Istanbul 1991

 

[10] . (کارتن 24 ، پوشه 1 سال 1320 (فهرست اسناد تاریخی وزارت امور خارجه ،دوران قاجاریه ، جلد دوم ، تهران 1375 ،ص 150 )

 

 

گنج دکتر جواد هیئت استانبول یولوندا ( بلگه لر اساسیندا)

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی[1]

 

ایران 3 شهریور 1320 ده شمال و جنوبدان متفق دئولتلرین باسقی سینا معروض قالاراق ایرانین قوزئی باتی سی ( آذربایجان بولگه سی) روسلارین الینه گئچیب ایشغال اولدو. 24/9/1942 تاریخینده  تورکیه دئولتی اقتصادی چتینلیکلرینه باخمایاراق 114 ایرانلی طلبه نین بورسلو اولاراق اوخوتتورولماسینا بیر قرار چیخارتدی. خاریجه ایشلر ناظیرلییی باش ناظیره گونده ردیی بیر مکتوب دا بو طلبه لرین « خالق پارتی سی» طرفینده ن یاتی لی مکتب لرده اوخوتولاجاغینا اشاره ائتمیش دیر[2].

بو طلبه لری آذربایجانین روسلار طرفینده ن ایشغالی و تورکیه یه گئده ن یوللارین باغلی اولدوغوندان مجبورا  دمیر یولویلا ایرانین جنوبونا گتیریله ره ک بصره سرحد قاپی سیندان عراق و اورادادن دا تورکیه یه آپاریلمیشدیر. بو طلبه لرین بوتون خرج لری و ویزه ایشلملری تورکیه خاریجی ناظیرلیینین تهران سفارتینه حواله سی ایله اوده نمیشدیر. عراق داکی خرج اولونانلار دا 30 آذر 1322 تاریخلی ملی بانک حواله سی ایله بغداد داکی تورکیه سفارتینه حواله ائدیلمیشدیر[3].

یولون چتینلیکلرینی آزالتماق و هم ده طلبه لرین آپاریلماسی نین راحات اولماسی اوچون طلبه لر 6 بولومه بولونموشلر.

ایلک قافیله 12 سون تشرین[4] 1943 تننومه Tennume  سرحد قاپی سیندا، ایکینجی قافیله 13 سون تشرین 1943، اوچونجو قافیله 22 سون تشرین 1943 دوردونجو قافیله سون تشرین 1943 بئشینجی قافیله 9 ایلک کانون 1943 و آلتینجی و سون قافیله 10 ایکینجی کانون 1944 ده تورکیه کونسولوسلوق مامورلاری طرفینده ن قارشیلانیب تورکیه یه آپارماق اوچون تحویل آلیندی[5].

بصره ده ن باغدادا اویره نجی لرین گتیریلمه سی راحات اولسلدا سوریه و بودرو یوللارین باغلی اولدوغوندان 114 طلبه مجبورا نئچه گون باغداددا قالیرلار. بو بکلنمه میش خرج لر ده تئزلیکله آنکارا طرفیتنده ن اوده نیر.

23 سون تشرین 1944 ده باغدادداکی تورکیه سفارتی 19-46 نومره لی مکتوبوندا خاریجیه ناظیرلیینین 8/1/1944 تاریخیخنده سون اویره نجی قافیله سینین یولا سالینماسینی قئید ائتمکده دیر[6].

تهران داکی تورکیه سفیرلیگی 23 ایکینجی کانون[7] 1944 ده خاریجی ایشلر ناظیرلییینه بیر مکتوبدا آنکارادان یوللانان حواله نین 32754 ریال قالدیغیندان و بو مبلغ نه ائده جه یی باره ده تعیین تکلیف ایسته میشدیر[8]. بو طلبه لره وئریلن خرجلیگ عائیله لرینین مادی وضعیتینی اولچه ره ک وئریلمیشدیر.

114 ایرانلی طلبه لرین قافیله سی تورکیه یه داخیل اولوقلاریندان سونرا یوردلاردا یئرلشدیریلیب و تحصیله باشلادیلار. دکتر جواد هیئت، دکتر نطقی و جبار باغچه بانین اوغلو ثمین باغچه بان دا بو لیسته داخیل ایمیشلر[9].

امضا	مبلغ گرفته شده: ریال	شماره پاسپورت	نام نام خانوادگی	ردیف
	4000	887930	ناصرالدین شیخ الاسلامی	1
	4500	1663133	فرخ تهران چی( تحصیل به حساب خود)	2
	4500	31926616	محمد کرمانچی	3
	5000	310735763	خسرو آراسته	4
	4500	315306270	اسکندر نصیربگلی	5
	4500	889135	هوشنگ پزشک نیا	6
	4500	313376025	کیومرث برزگر	7
	4500	315826272	مرتضی مغازه	8
	4000	37313344	پرویز طاهرزاده بهزاد	9
	4500	291515741	تامارا   کنگرلو	10
	4500	37312343	فیروز علیزاده	11
	4500	890152	خسرو هیربود	12
	4000	889948	ایرج معزی	13
	4500	890350	ابوالفتح   نیرومند راد	14
	4500	891764	پرویز صفی نیا	15
	4500	326417231	طغرل آذر	16
	4500	26227	زکیه صادیقی	17
	4500	26328	اورهان صادیقی	18
	4500	893581	عبدالعلی جهانشاهی	19
	4500	893884	علی اکبر تقی پور میلانی	20
	4500	892874	مهدی شخصی علیزاده	21
	4500	893278	ابراهیم حریری	22
	5000	893995	عبدالصمد گلستان	23
	5000	894488	بهاء الدین صفوی	24
	5000	894289	رضا صالح زاده	25
	5000	894990	حمید نطقی	26
	4500	894391	محمود قدیمی نوایی	27
	5000	894792	داریوش کوپال	28
	5000	894693	سیروس کوپال	29
	5000	892068	احمد شفیعی گلپایگانی	30
	5000	894094	غلامعلی راسی مهدیزاده	31
	5000	894885	حسین فکرت قوزانلی اوغلی	32
	5000	894187	رشید بیلر بیی	33
	5500	894586	رضا میلانی	34
	5000	893480	حسین ایدین	35
	5000	892370	جهانگیر حاجیانی	36
	5000	893682	فرخ حسن پور	37
	5000	893177	ابراهیم دهقان	38
	5000	893783	فریدون سرکاری	39
	5000	893379	محسن اخوان لیلابادی	40
	5000	892571	حسن احمد نیا	41
	5000	893076	علی اکبر کاظمی	42
	5000	895096	محمدرضا محسن زاده	43
	4500	8966113	فرزانه صحیحی	44
	5000	8960107	حمیده نطقی	45
	4500	8963110	حسن  لقوانی	46
	5000	892773	ابراهیم حیدری	47
	4500	8958105	جلال میر بابایی	48
	5000	8955102	علی فیروز کوهی	49
	4500	895197	عزیز صدر	50
	4500	8954101	جواد هیئت	51
	5000	895298	مجدالدین حاجی زاده	52
	5000	8959106	میر سجاد ساجدی	53
	4500	8956103	مسعود وحدت	54
	5000	8968115	ابراهیم خلیل توفیق	55
	5000	895399	میر مرتضی نظام الدین	56
	5500	8961108	احمد انزابی	57
	5500	8974121	هدایت خاقانی	58
	5500	8970117	حسین ستارزاده توتونچی	59
	4500	8962109	حسین علی کاظمی	60
	5000	8973120	خیر الله آسری	61
	4500	8969116	علی اکبر امینی	62
	5500	8971118	عباسعلی محرمی کوچه باغی	63
	4500	8972119	انوشیروان وکیلی	64
	5500	8979126	محمدعلی علیزالده نورانیان	65
	5000	8980127	فرخ وحید	66
	5500	8977124	ثمین باغچه بان	67
	5000	8967114	عباس سهیلی تفریشی	68
	4500	8978125	غلامعلی سهیلی	69
	4500	8938130	بهمن سلطانزاده	70
	4500	8997144	سلطان سعید احمدی	71
	4500	8994141	محسن اورنگی	72
	5000	8992139	جعفر مهذب	73
	5000	8991138	حسین نصیحی تهرانی	74
	4500	8993140	احمدعلی امین صدری	75
	5000	8995142	یوسف احرابلو	76
	5500	8988135	غلامرضا جمیل زاده	77
	5000	8990137	غلامرضا رهبری	78
	5000	8984131	احمد فروغ	79
	5000	8989136	جبار حسین زاده	80
	5500	8986133	مجید فرهوش	81
	5500	8975122	هلال پسیانی	82
	5000	8985132	فریدون فریور	83
	5000	8998145	بهروز تربیت	84
	5500	8965112	نظیم نسیمن قنبرزاده	85
	5000	9000147	میرمهدی ادیب سلطانی	86
	5500	9006153	تورهان عرفی گنجی	87
	4500	9002149	عبدالقاسم تفاضلی	88

89	احمد ضیایی	9003150	4500
90	هوشنگ تجدد	933314	4500
91	سیروس مزدا	9004151	4500
92	محمد حسن لطفی تبریزی	9020167	5500
93	فتح الله شیخ الاسلامی	9022169	5000
94	مریم آذرتاش	9009156	5500
95	بیوک بلوری	9008155	5000
96	سعید نظافت	9005152	5000
97	هادی شفایی	9026173	4500
98	ابراهیم نورانیان جعفری	9023170	5000
	2 نفرین آدی یوک
101	امیر خلیل یحیوی	8996143	5000
102	ایران حسنلی	9034181	5500
103	حبیب کوزه کنانی	9033180	4500
104	فرید آخوندزاده	9031178	5000
105	فیض الله ذوالقدر	9032179	4500
106	حمید ابوالفتحی	9039186	4500
107	فریدون فخاری	9040187	5000
108	محمد رضایی معتمدی	9037184	5000
109	سیروس گلستان( عبدالاحد)	9044191	5000
110	زمان زمانی( محمد)	9011156	5000
111	ناصر افشار	9043190	5000
112	مرتضی نامدار ( تحصیل به حساب خود)	9001148	3500
113	مصطفی صدری طهوری	9012159	5000
114	ولی الله ساجدی	263849374	5000
115	فتاح علوی	363459335	5000
116	عباسقلی امیر مختاری	9001148	5000

 

---

[1] [e-mail]

[2]  بیرینجی سند

[3]  ایکینجی سند

[4]  نوامبر آیی

[5] اوچونجو سند

[6]  دوردونجو سند

[7]  ژانویه

[8]  بئشینجی سند

[9] آلتینجی سند

مختصر تاریخ آذربایجان

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانى

 

سرزمین آذربایجان از شرق به دریاى خزر ، از غرب به مصب رودهاى دجله و فرات، از شمال به کوههاى قفقاز و از جنوب به کوههاى زاگرس و دشت هاى میانى ایران محدود است. آذربایجان محل اولیه کشاورزى جهان و احداث کانالهاى مصنوعى آبیارى در هزاره هاى قبل از میلاد مى باشد. غارهاى "آزیخ " در منطقه فیضولى در شمال رود ارس و غار "تام تاما" در کوهستانهاى مابین "اورمیه و سلماس" محل اسکان انسانهاى غارنشین بوده و قدیمیترین روستاى خاورمیانه با قدمت حداقل نه هزار سال در "سلماس" قرار دارد. از همان نخستین سالهاى پیدایش کتیبه ها و خطوط باستانى در دوره هاى" سومرى ، آراتتا، اورارتو و اقوام سامى" نام و یاد آذربایجان به کرّات دیده مى شود.

دوره هاى باشکوه اورارتویى و ماننایى با قلعه ها و تپه هاى فراوان باستانى محل ارزشمندى براى مطالعات تاریخ باستان آذربایجان مى باشد. شرح حملات ملل مجاور آذربایجان به منابع معدن آن به کرّات در نقوش سنگى و لوحهاى گلى نوشته شده است. با حمله ى اسکندر به شرق، تنها آذربایجان به تصرف یونانى ها در نیامد بنابراین آذربایجان با همین مرزهاى تاریخى فعلیش و با نام پرشکوه" آذربایجان" از 2300 سال قبل به حیات خود ادامه می دهد. تا حمله اعراب به آذربایجان ، این سرزمین به صورت مستقل در ترکیب ممالک اشکانى و ساسانى به حیاتش ادامه داد.

آذربایجان در سال 22 هـ .ق به تصرف اعراب درآمد و به تدریج وارد جهان اسلام شد. سرازیر شدن قبایل عرب به آذربایجان نتوانست به هویت ترکى منطقه خللى وارد کند. قیام بابک در سال 200 هـ .ق پاسخى دندانشکن به حملات اعراب بود. بابک به اعراب مى گفت: براى تبلیغ دین اسلام مبلغ دینى لازم است نه قشون تا دندان مسلح عرب.

در سده هاى بعدى با استقرار قبایل ترکان اغوز در آذربایجان زمینه براى تکمیل روند ملیت و زبان ترکى آذربایجان فراهم شد و لهجه ى نوین آذربایجانى بوجود آمد. در این دوران کتاب ارزشمند دده قورقود در سرزمین آذربایجان به رشته تحریر درآمد. وجود حوادث تاریخى ، توپونیم هاى تاریخى و فعلى آذربایجان شاهد این مدعاست. آذربایجان در این سالها محل گذر کاروانهاى شرق و غرب بود و همین مسأله سبب رونق فرهنگى و اقتصادى آذربایجان گردید. این اطلاعات در کتب سیاحان جهان که از آذربایجان گذشته اند دیده مى شود. در آذربایجان علاوه بر مذاهب رسمى اسلام اندیشه هاى مختلف اسلامى نیز صاحب نفوذ بودند. تصوف آذربایجانى ( حروفیه، بابائیه و اخى لیک و صوفیه ) بعدها زمام امور آذربایجان را در دست گرفتند. صفوی ها  براى اولین بار امپراطورى ترکان آذربایجان را تأسیس کردند. جهانشاه قره قویونلو مشهور به "حقیقى" و شاه اسماعیل صفوى مشهور به "خطایى" از بزرگترین سلاطین  شاعر آذربایجان بودند. جنگهاى متمادى بین صفوى و عثمانى به ترتیب به نمایندگى از طرف ترکان متصوف و ترکان شریعت خواه باعث ضرر و زیانهاى فراوان اقتصادى آذربایجان شد. از نظر سیاسى و فرهنگى نیز انتقال پایتخت از تبریز به درون امپراطورى سبب کاهش اهمیت منطقه گردید. با ضعیف شدن امپراطورى صفوى و دور شدن پایتخت از آذربایجان زمینه ایجاد حکومتهاى مستقل در شهرهاى آذربایجان با عنوان « خانات آذربایجان » فراهم شد. با قدرت گرفتن ترکان قاجار زمینه وحدت سیاسى ، فرهنگى و اقتصادى آذربایجان تأمین شد. سلاطین قاجاریه براى تأکید بر اهمیت آذربایجان، ولیعهد هایش را به حکمرانى آذربایجان مى فرستادند. پس از جنگهاى فراوان بین عباس میرزا حکمران آذربایجان و روسها در سالهاى 1813 و  1828 م طى دو عهدنامه " گلستان و تورکمن چای" آذربایجان شمال ارس از ترکیب وطن جدا شد و از اواسط قرن نوزدهم در سوى ارس از دو مسیر جداگانه به پیشرفت خود ادامه دادند. آذربایجان در دوره ى قاجاریه با روسیه و عثمانى ارتباط مستقیم داشت و بسیارى از اولین هاى ایران امروزین مانند اولین چاپخانه، اولین مجله علمى، اولین مدرسه به سبک نوین و غیره از افتخارات آذربایجانیان مى باشد. مشروطیت را نیز آذربایجان به سایر ملل ایران هدیه داد. جنگ جهانى اول نقطه عطفى در تاریخ آذربایجان بود. در سال 1918 جمهورى آذربایجان به رهبرى م . ا . رسول زاده و فتحعلى خان خویلو در ماکو و در سال 1920 به رهبرى شیخ محمد خیابانى دولت آزادیستان در تبریز تأسیس شد. در غرب آذربایجان نیز فاجعه ى "جیلولوق" بوقوع پیوست که بر اثر تصفیه ى نژادى اعمال شده از سوى ارامنه و آشورى ها بیش از یکصد و پنجاه هزار تن در غرب آذربایجان شهید شدند. پس از فجایع جیلولوق ، فجایع" کوردلوق" بدست سیمیتقو و عمالش به وقوع پیوست که طى آن بیش از هزاران تن از اهالى آذربایجان شهید و شهرهاى غرب آذربایجان غارت شده و جمع کثیری به تهران مهاجرت کردند.

ساقط شدن دولت ترکى قاجار بدست رضاخان پهلوى نقطه عطفى در تاریخ عموم ترک و آذربایجان محسوب مى شود. در این دوران زمان و فرهنگى ترکى ممنوع اعلام و تئورى آریایى و برترى زبان فارسى اجرا شد. تشکیل حکومت مختار آذربایجان به رهبرى پیشه ورى در جنگ جهانى دوم پاسخى به حرکات ضد فرهنگى و ضد بشرى پهلوى ها محسوب مى شد. این حکومت در 21 آذر 1324 تأسیس و در 21 آذر 1325 شمسى با حمله ارتش شاه به آذربایجان پایان پذیرفت. زمان رسمى این حکومت ترکى آذربایجانى بود و طى یکسال دهها کتاب و مجله به زبان ترکى چاپ و دانشگاه تبریز تأسیس شد.

سیاست ضد آذربایجانى پهلوى پس از دهها سال با راهپیمایى 29 بهمن 1356 تبریز مورد اعتراض رسمى و جدى مردم آذربایجان قرار گرفت و پس از پیروزى انقلاب اسلامى سیاست ممنوع بودن زبان و فرهنگ ترکى با تلاش دهها سال مردم آذربایجان برچیده شد.پس از انقلاب اسلامی ترکان آذربایجان علیرغم پاره ای کارشکنی بقایای آریایی پرستها در دستگاههای دولتی به نشر فرهنگ و ادبیات  و تاریخ آذربایجان همت گماشتهو با تقدیم هزاران شهید در جبهه های کردستان و خوزستان شجاعت و غیرت خود را به منصه ظهور درآوردند.

 

 

 

 

مریم جهانگیری شاعره ی گمنام اورمیه ای

 

دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

 

جای جای آذربایجان به خصوص غرب آن و شهرستان اورمیه پر از انسانهای فرهیخته و تحصیل کرده ای است که با خدمات ارزنده اشان نامی نیک در جامعه به جای گذاشته اند. اورمیه این مهد ادبا و سرداران و فرهیختگان و زنان ادیب جایگاهی ویژه در ادبیات این مرز و بوم دارد و صد البته بانوان ادیب این شهر نیز جایگاهی ممتاز در افق ادبیات آذربایجان دارند. یکی از این شاعران توانا که دیر زمانی است از وی نامی نمی رود مرحوم مریم جهانگیری است که از خاندان با شرف افشار های اورمی به پا خواسته است. خاندان وی از قدیم الایام لقب بیگلربیگی را داشتند که حاکی از گذشته پر افتخار این خاندان در معادلات سیاسی نظامی و حکومتی  منطقه می باشد.

مریم در سال 1296ش/1917م در اورمیه متولد شد. پدرش حسین خان بیگلر بیگی اورمیه بود که در ادبیات و شاعری (( رهی )) تخلص داشت. مریم در 7 سالگی به دبستان آمریکایی ها در اورمیه رفت و در سال 1310 از آن مدرسه گواهی 6 ساله ابتدایی را تحصیل کرد. در سالهای تحصیل به مطالعه مجله      حبل المتین  می پرداخت. وی سپس به استخدام اداره فرهنگ اورمیه درآمد و در کودکستان شماره 3 به امر تعلیم و تربیت کودکان اورمیه ای پرداخت. در 17 سالگی با یکی از خویشان خود ازدواج کرد که حاصل این ازدواج 4 فرزند بود. وی سپس از اداره فرهنگ به اداره کشاورزی منتقل شد و نهایت در روز جمعه 7 شهریور 1331 در اورمیه بر اثر خونریزی شدید وفات می یابد. وی به فضولی و حیران خانم از شاعران مشهور و توانای آذربایجان علاقه فراوانی داشت.  اشعارش در جریده شاهین در تبریز و کانون شعرا در تهران به چاپ می رسید. وی در ترکی و فارسی اشعاری دارد که به همت برادرش علاء الدین تکش در سال 1334 در تهران چاپ شده است. این اشعار از او است:

گه ل دولاشماگینان اول زولف پریشانه گویول         صبر ایله دوز بو قرانلیق شب هجرانه گویول

باخما ناکس کیمی اول دیلبریمین چهره سینه              یانما پروانه کیمی آتش نیرانه گویول

======================

ز عشق روی تو آذر بسی آذر به جان دارم            به کانون دل سوزان دو صد آتش فشان دارم

دلم گنجینه مهر تو باشد بس در و گوهر                در آن گنجینه همچون نقطه لعلت نهان دارم